.png)
Аса қамқор ерекше мейрімді Алланың атымен бастаймын!
1. Кәлимаға қатысты «тың» таным.
Белгілі бір кезең желі оңынан туған жікшіл топтардың бірі өздерін сәлафтардың бірден бір ізбасарлары ретінде ұсынып, «сәлафи» атауын басыбайлы иемденіп алған уаххабилер болып табылады. Олардың шейхтері дініміздің небір өзекті мәселелерін қозғап, оған Құран мен Сүннеттен дәлелдер келтіріп, өздерінің ұстанымдарын нанымды түрде ұсына біледі. Соның нәтижесінде сенімге мықтап енгендері соншалықты кейбір мұсылмандар олар қандай мәселені қозғаса да олардың пікірлерін еш даусыз ақиқат ретінде қабылдап, оларға көзсіз ере бастады.
Уаххаби мұсылмандарға тән басты қасиеттердің бірі, олар мүмкін болса кез келген мәселеде тек өздеріне ғана тән дара ұстанымдарының болғанын, және міндетті түрде тек сол ұстанымдарының ғана дұрыс болғанын қалайды. Сол себепті де олар кез келген мәселеге жіті қарап одан өзгелер «аңғармай» қалған «туралық» тауып алып жаңалық ашуға тырысады.
Мұның бір дәлелі ретінде олардың кәлимаға қатысты «тың» танымдарын алуға болады. Былай қарағанда осы кезге дейін бүткіл мұсылмандар ұстанып келген кәлимадан мін табу мүмкін емес сияқты көрінеді. Бірақ, уахабби шейхтер бұл мәселеден де ілік тауып алып өздерінің зеректіктерімен таңғалдыруда.
Олардың «бірден-бір дұрыс» пікірлері бойынша осы кезге дейін бүткіл мұсылмандар «лә иләһә илләллаһ» калимасының мағынасын «Алладан басқа құдай жоқ» деп қате түсініп адасып келіпті. Дұрысында калиманы тек «Аллаһтан басқа құлшылыққа лайықты құдай жоқ» түсіну қажет екен. Мысалға, бұл пікір Махмуд Әбдурразиқтің «Раббың кім?», (немесе қабірде қойылатын ең алғашқы сұрақ) деген еңбегінде былай көрініс тапқан:
«Пайғамбарымыз таухидке, яғни «лә иләһә илләЛлаһ» калимасына шақырды. Бұл калиманың мағынасы: «Аллаһтан басқа құлшылыққа лайықты Құдай жоқ» дегенді білдіреді. «Иләһ» сөзінің араб тіліндегі мағынасы: «Оған ғана құрметпен және махаббатпен құлшылық қылынатын Зат» деген сөз. Сондықтан бұл сөзді «Аллаһтан басқа Жаратушы, Ризық беруші жоқ» деп, немесе «Аллаһтан басқа Құдай жоқ» деп аудару - дұрыс емес. Өйткені, құрайыш мушриктері (көпқұдайшылдар) Аллаһтың бар екендігін, Жаратушы екендігін, ризық Беруші екендігін білген және осыған иман келтірген».
Осы «лә иләһә илләллаһ» кәлимасын «Алладан басқа құлшылыққа лайықты Құдай жоқ» деген мағынада бекіту мақсатында уахабби шейхтер жоқтан-бардан дәлелдер құрап, және араб тілінің білікті мамандары ретінде араб сөздеріне де талдаулар жасайды. Олардың пікірлерінше әсіресе кәлиманың өзге тілдерге аударылған нұсқасында жоғарыдағы «бірден-бір дұрыс» мағына мүлде ашылмай қалады екен. Бұл пікір мына мәтінде жақсы көрсетілген:
«Орыстілді халықтан ешкім де «Алладан басқа құдай жоқ» деген сөз Алладан басқа құлшылық етуге лайық ешкім жоқ, Одан басқа құлшылық етілетін нәрселердің бәрі де құлшылық етуге лайық емес деген мағынада түсініледі деп айтпайды. «Алладан басқа құдай жоқ» деген сөзден орыс тілді оқырманның бар түсінері ие, жаратушы, басқарушы Алладан басқа құдай атаулының жоқ екендігі ғана». («О переводе свидетельства «Ля иляха илля Ллах». Абу Мухаммад Казахстани)
Былай қарағанда кәлиманы «Алладан басқа құдай жоқ» деп түсінгенде тұрған «қорқынышты» ешнәрсе жоқ тәрізді көрінуі мүмкін. Бірақ, уахаббилер олай деп ойламайды. Олардың «дұрыс» ұстанымдары бойынша кәлиманы «Алладан басқа құдай жоқ» деп айту мұсылмандардың адасқандығының белгісі болып табылады. Ол жөнінде жоғарыдағы үзіндінің жалғасында былай деп анық айтылған:
Ал калиманы бұлай (Алладан басқа құдай жоқ деп) түсіну муғтазилит, ашғарит, матуридит, және солар тәрізі адасқандарға тән түсінік болып табылады».
Егер мұнда аталып отырған ашғарилер мен матуридилердің әһли сунна уәл жамағат болып табылатын ханафи, мәлики, шафиғи, және ханбали мазхабтарының мұсылмандары екенін ескерсек, және олардың кәлиманы «Алладан басқа құдай жоқ» деп түсінетіндерін ескерсек, онда олардың бәрі де «адасқандарға тән түсінікті» ұстанатын адасқандар болады да шығады.
Осы калимаға қатысты ашғарилер мен матуридилерді адасқандар санау ұстанымы Әбу Мұхаммед Қазақстанидің жоғарыдағы «О переводе свидетельства «Ля иляха илля Ллах» деген мақаласында келтірілетін Шейх Фаузанның пікірінде де көрініс тапқан.
«Шейх Фаузан «Лә иләһа иллә Аллаһ» кәлимасы «Алладан басқа құдай жоқ» деген мағынаны береді дейтіндер жайында былай дейді: ««Лә иләһа иллә Аллаһ» деген бар болғаны «Ля ма’буда илля Аллах» (Алладан басқа құдай (немесе құлшылық объектісі мағынасындағы құдайлар) жоқ)) дейтіндерге біз «бұл зор адасу» дейміз. Өйткені, бұлай деу арқылы сен Алладан басқа құлшылық етілетіндердің бәрін де «Алла» сөзінің ішіне кіргізіп жібересің. Бұл көпқұдайшылдардың ілімі. («И’анатуль-мустафид стр. 62»).
Сонымен жоғарыдағы үзінділерден уахаббилердің кәлима мәселесінде өздеріне ғана тән жаңа, әрі нақты ұстанымдары бар екенін аңғарамыз. Олардың бұл ұстанымдары бойынша осы кезге дейін өмір сүрген Исламның бүткіл ғұламалары кәлиманы дұрыс түсіне алмай адасып келген де, тек өткен ғасырларда ғана пайда болған уахабби топтарының білікті шейхтері олардың бұл қателіктерін «тап» басып тауып, «қолмен қойғандай» етіп дәлелдеп берген болып шығады.
2. Жаңа кәлиманың бастауында тауһид «үштігі»
Уахаббилердің калимаға қатысты жаңа ұстанымдары үстірт қараған адамға шынайы сияқты көрінгенмен, шын мәнінде ол мәселені кең қамтып, терең түсіне алмаудан туындаған қате, бір-біріне қайшы, тіпті қисынсыз дәлелдерге негізделген. Мұны олардың шейхтерінің пікірлерін талдау барысында көз жеткізуге болады. Мысалға, Махмуд Әбдурразиқтың «Раббың кім?» (немесе қабірде қойылатын ең алғашқы сұрақ) деген еңбегінде мынадай пікір айтылады:
«...калиманың мағынасы: «Аллаһтан басқа құлшылыққа лайықты Құдай жоқ» дегенді білдіреді. «Иләһ» сөзінің араб тіліндегі мағынасы: «Оған ғана құрметпен және махаббатпен құлшылық қылынатын Зат» деген сөз. Сондықтан бұл сөзді «Аллаһтан басқа Жаратушы, Ризық беруші жоқ» деп, немесе «Аллаһтан басқа Құдай жоқ» деп аудару - дұрыс емес. Өйткені, құрайыш мушриктері (көпқұдайшылдар) Аллаһтың бар екендігін, Жаратушы екендігін, ризық Беруші екендігін білген және осыған иман келтірген».
Бұл үзіндіде «лә иләһә илләллаһ» калимасының «Аллаһтан басқа Жаратушы, Ризық беруші жоқ», немесе «Аллаһтан басқа Құдай жоқ» деген мағыналары Алла Тағаланың бар екендігіне, Оның жаратушы, ризық беруші екендігіне иман келтірген, бірақ сөйте тұра бір Аллаға ғана құлшылық етпеген құрайыш мушриктерінің қате түсініктерін білдіреді» деген пікір айтылған.
Бұл пікір автордың жеке пікірі емес, бұл уахаббилердің ақидасындағы «таухид үштігіне» негізделген жалпы уаххабилік ұстаным болып табылады. Уаххабилік ақида бойынша Таухид, яғни Алланың бірлігі «үшке» жіктеліп, «үш тауһид», яғни «үш бірлік» бойынша анықталады:
1. Тауһид Рубубия – бұл жарату, ризық беру, тірілту, өлтіру, және басқа да осы тәріздес Алланың істерінде Оның жалғыздығын мойындау.
2. Тауһид Улухия – бұл намаз, ораза, қажылық, зекет, ант, құрбандық, басқа да осы тәріздес құлшылықтарда Алланы бірлеу.
3. Тауһид Әсмәә уә сифат – бұл Алла Өзін қалай сипаттаса, және Алланың елшісі (с.ғ.с.) Оны қалай сипаттаса солай сипаттау. Әрі Ол Өзін қандай есімдермен атаса, және Алланың елшісі (с.ғ.с.) қандай есімдермен атаса, ешқандай салыстыру, немесе ұқсату, ешқандай өзгерту, немесе жоққа шығарусыз солай атау.
Пайғамбарымыз Мұхаммедка, оның отбасы мүшелеріне және сахабаларына Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын!
(Сауд Арабиясындағы пәтуа шығару бойынша тұрақты комитеттің N° 9772 пәтуасы.)
Бұл жерде айта кететін жай жоғарыдағы пәтуаның «Сауд Арабиясындағы пәтуа шығару бойынша тұрақты комитеттің пәтуасы» болуы оның біртұтас Исламға тән бірден бір дұрыс пәтуа деген ұғымды білдірмейтінін ескерген жөн. Бұл уаххабилік шейх басшылық ететін, құрамы да менің білуімше толықтай уаххаби шейхтерден тұратын жергілікті Саудиялық қана маңызы бар шағын комитет. Сол себепті де бұл комитеттің пәтуәләрі басқа мұсылмандар түгел өзге сәлафи топтарының тарапын да мойындала бермейді.
Махмуд Әбдурразиқ осы уахаббилерге тән «таухид үштігін» басшылыққа ала отырып «лә иләһә илләллаһ» калимасын «Алладан басқа Жаратушы, Ризық беруші жоқ», немесе «Алладан басқа Құдай жоқ» деп түсінетіндерді таухид рубубияны мойындайтын, бірақ таухид улухияны мойындамайтындар ретінде көрсетіп отыр. Ал уаххабилік ақида бойынша бұлай таухид рубубияны мойындап, бірақ таухид улухияны мойындамау зор адасушылық болып табылады. Бұл жөнінде мына бір үзіндіде жақсы айтылған:
«Таухид рубубия таухидтің үш түрінің біріне жатады. Бірақ та таухидтің бұл түрін ғана мойындаған адам таухидті толық іске асырған болмайды. Өйткені пайғамбарлардың жіберілген мақсаттары бұл емес. Олардың шақырған нәрселері таухид улуһия еді. Сондықтан адам қанша Аллаһтың жалғыз өзі ғана жаратушы, өлтіруші, тірілтуші деп иман келтірсе де, құлшылықты тек осы істер оның қолында болған Аллаһқа ғана арнамаса, оның рубубияны мойындауы — оны тозақтан аман алып қала алмайды. Бұған дәлел: Аллаһ құранда айтады:
«Олардың көбі Аллаһқа серік келтірген күйде ғана иман келтіреді» Құран Кәрім 12:106
Аяттың мағынасы: олардың көбі Аллаһты раббы, жаратушы, ризық беруші, істерді басқарушы деп мойындайды - бұл таухид рубубия - бірақ олар құлшылықта оған пұттарды ортақ қосады.» (Абдурахим Абу Абдулла. «Таухид рубубияны мойындау тозақтан құтқармайды»)
Осылайша тауһидке қатысты үштік ұстанымдарын басшылыққа ала отырып уахаббилер кәлиманы «Аллаһтан басқа құдай жоқ» деген мағынада түсінетін мұсылмандардың барлығын мүшіріктер мен «көпқұдайшылдар ілімін» ұстанып «зор адасу» үстіндегі муғтазилит, ашғарит, матуридит тәрізді адасқандар қатарына жатқызуда. Бұл, шын мәнінде олардың тарапынан жіберілген зор қателік болып табылады.
3. Қателіктен туындаған қателіктер
Ақида мәселесінде уаххабилер Алланың бірлігі «үш бірліктен» тұрады деп бір қателессе, осы қате пікірден «лә илаһа илла Аллаһ» кәлимасының «Алладан басқа құдай жоқ» деген мағынасы сол «үштіктегі» «бірінші бірлік» - таухид рубубияға ғана негізделген мағына деген екінші бір қате пікір туындатуда. Шындығына келгенде «Алладан басқа құдай жоқ» мағынасы өзінің шынайы мәнінде тек тауһид рубубияны ғана емес уаххабилік «үштіктегі» тауһидтің үш түрін де толық қамтиды.
1. Алладан басқа құдай жоқ, демек, бұл Алланы Жаратушы, Иелік етуші, Басқарушы, Ризық беруші, Тірілтуші, Өлтіруші, және басқа да көптеген қасиеттерде жалғыз деп мойындау. Олай болса «Алладан басқа құдай жоқ» мағынасына тауһид рубубия кіреді.
2. Алладан басқа құдай жоқ, демек, бұл Алланы намаз, ораза, қажылық, зекет, ант, құрбандық, басқа да осы тәріздес құлшылықтарда да бірлеу болып табылады. Өйткені, мұнда Алладан басқа Жаратушы, Иелік етуші, Басқарушы, Қорғаушы, Өлтіруші, Тірілтуші, Шипа беруші, Ризық беруші құдайдың жоқ екендігі арқылы Алладан басқаларға құлшылық етудің ешқандай мәні де, пайдасы да жоқ екені айтылады. Олай болса «Алладан басқа құдай жоқ» мағынсына тауһид улухия да кіреді.
3. Алладан басқа құдай жоқ – демек, бұл Алланың сипаттарында да Оны бірлеу. Өйткені, мұнда Алланың сипаттарына ортақ болар «басқа құдай» жоқ екендігі айтылады. Олай болса «Алладан басқа құдай жоқ» мағынасына тауһид әсмәә уә сифат та кіреді.
Уахаббилер болса ақидадағы басты қателіктері тауһид үштігін басшылыққа алуларының салдарынан кәлиманың «Алладан басқа құдай жоқ» деген кемел мағынасын жете түсіне алмай қателіктен қателікке ұрынуда:
«Пайғамбарымыз таухидке, яғни «лә иләһә илләЛлаһ» калимасына шақырды. Бұл калиманың мағынасы: «Аллаһтан басқа құлшылыққа лайықты Құдай жоқ» дегенді білдіреді. «Иләһ» сөзінің араб тіліндегі мағынасы: «Оған ғана құрметпен және махаббатпен құлшылық қылынатын Зат» деген сөз. Сондықтан бұл сөзді «Аллаһтан басқа Жаратушы, Ризық беруші жоқ» деп, немесе «Аллаһтан басқа Құдай жоқ» деп аудару - дұрыс емес. Өйткені, құрайыш мушриктері (көпқұдайшылдар) Аллаһтың бар екендігін, Жаратушы екендігін, ризық Беруші екендігін білген және осыған иман келтірген».
Осы «лә иләһә илләллаһ» кәлимасын «Алладан басқа құлшылыққа лайықты Құдай жоқ» деген мағынада бекіту мақсатында уахабби шейхтер жоқтан-бардан дәлелдер құрап, және араб тілінің білікті мамандары ретінде араб сөздеріне де талдаулар жасайды. Олардың пікірлерінше әсіресе кәлиманың өзге тілдерге аударылған нұсқасында жоғарыдағы «бірден-бір дұрыс» мағына мүлде ашылмай қалады екен. Бұл пікір мына мәтінде жақсы көрсетілген:
«Орыстілді халықтан ешкім де «Алладан басқа құдай жоқ» деген сөз Алладан басқа құлшылық етуге лайық ешкім жоқ, Одан басқа құлшылық етілетін нәрселердің бәрі де құлшылық етуге лайық емес деген мағынада түсініледі деп айтпайды. «Алладан басқа құдай жоқ» деген сөзден орыс тілді оқырманның бар түсінері ие, жаратушы, басқарушы Алладан басқа құдай атаулының жоқ екендігі ғана». («О переводе свидетельства «Ля иляха илля Ллах». Абу Мухаммад Казахстани)
Былай қарағанда кәлиманы «Алладан басқа құдай жоқ» деп түсінгенде тұрған «қорқынышты» ешнәрсе жоқ тәрізді көрінуі мүмкін. Бірақ, уахаббилер олай деп ойламайды. Олардың «дұрыс» ұстанымдары бойынша кәлиманы «Алладан басқа құдай жоқ» деп айту мұсылмандардың адасқандығының белгісі болып табылады. Ол жөнінде жоғарыдағы үзіндінің жалғасында былай деп анық айтылған:
Ал калиманы бұлай (Алладан басқа құдай жоқ деп) түсіну муғтазилит, ашғарит, матуридит, және солар тәрізі адасқандарға тән түсінік болып табылады».
Егер мұнда аталып отырған ашғарилер мен матуридилердің әһли сунна уәл жамағат болып табылатын ханафи, мәлики, шафиғи, және ханбали мазхабтарының мұсылмандары екенін ескерсек, және олардың кәлиманы «Алладан басқа құдай жоқ» деп түсінетіндерін ескерсек, онда олардың бәрі де «адасқандарға тән түсінікті» ұстанатын адасқандар болады да шығады.
Осы калимаға қатысты ашғарилер мен матуридилерді адасқандар санау ұстанымы Әбу Мұхаммед Қазақстанидің жоғарыдағы «О переводе свидетельства «Ля иляха илля Ллах» деген мақаласында келтірілетін Шейх Фаузанның пікірінде де көрініс тапқан.
«Шейх Фаузан «Лә иләһа иллә Аллаһ» кәлимасы «Алладан басқа құдай жоқ» деген мағынаны береді дейтіндер жайында былай дейді: ««Лә иләһа иллә Аллаһ» деген бар болғаны «Ля ма’буда илля Аллах» (Алладан басқа құдай (немесе құлшылық объектісі мағынасындағы құдайлар) жоқ)) дейтіндерге біз «бұл зор адасу» дейміз. Өйткені, бұлай деу арқылы сен Алладан басқа құлшылық етілетіндердің бәрін де «Алла» сөзінің ішіне кіргізіп жібересің. Бұл көпқұдайшылдардың ілімі. («И’анатуль-мустафид стр. 62»).
Сонымен жоғарыдағы үзінділерден уахаббилердің кәлима мәселесінде өздеріне ғана тән жаңа, әрі нақты ұстанымдары бар екенін аңғарамыз. Олардың бұл ұстанымдары бойынша осы кезге дейін өмір сүрген Исламның бүткіл ғұламалары кәлиманы дұрыс түсіне алмай адасып келген де, тек өткен ғасырларда ғана пайда болған уахабби топтарының білікті шейхтері олардың бұл қателіктерін «тап» басып тауып, «қолмен қойғандай» етіп дәлелдеп берген болып шығады.
2. Жаңа кәлиманың бастауында тауһид «үштігі»
Уахаббилердің калимаға қатысты жаңа ұстанымдары үстірт қараған адамға шынайы сияқты көрінгенмен, шын мәнінде ол мәселені кең қамтып, терең түсіне алмаудан туындаған қате, бір-біріне қайшы, тіпті қисынсыз дәлелдерге негізделген. Мұны олардың шейхтерінің пікірлерін талдау барысында көз жеткізуге болады. Мысалға, Махмуд Әбдурразиқтың «Раббың кім?» (немесе қабірде қойылатын ең алғашқы сұрақ) деген еңбегінде мынадай пікір айтылады:
«...калиманың мағынасы: «Аллаһтан басқа құлшылыққа лайықты Құдай жоқ» дегенді білдіреді. «Иләһ» сөзінің араб тіліндегі мағынасы: «Оған ғана құрметпен және махаббатпен құлшылық қылынатын Зат» деген сөз. Сондықтан бұл сөзді «Аллаһтан басқа Жаратушы, Ризық беруші жоқ» деп, немесе «Аллаһтан басқа Құдай жоқ» деп аудару - дұрыс емес. Өйткені, құрайыш мушриктері (көпқұдайшылдар) Аллаһтың бар екендігін, Жаратушы екендігін, ризық Беруші екендігін білген және осыған иман келтірген».
Бұл үзіндіде «лә иләһә илләллаһ» калимасының «Аллаһтан басқа Жаратушы, Ризық беруші жоқ», немесе «Аллаһтан басқа Құдай жоқ» деген мағыналары Алла Тағаланың бар екендігіне, Оның жаратушы, ризық беруші екендігіне иман келтірген, бірақ сөйте тұра бір Аллаға ғана құлшылық етпеген құрайыш мушриктерінің қате түсініктерін білдіреді» деген пікір айтылған.
Бұл пікір автордың жеке пікірі емес, бұл уахаббилердің ақидасындағы «таухид үштігіне» негізделген жалпы уаххабилік ұстаным болып табылады. Уаххабилік ақида бойынша Таухид, яғни Алланың бірлігі «үшке» жіктеліп, «үш тауһид», яғни «үш бірлік» бойынша анықталады:
1. Тауһид Рубубия – бұл жарату, ризық беру, тірілту, өлтіру, және басқа да осы тәріздес Алланың істерінде Оның жалғыздығын мойындау.
2. Тауһид Улухия – бұл намаз, ораза, қажылық, зекет, ант, құрбандық, басқа да осы тәріздес құлшылықтарда Алланы бірлеу.
3. Тауһид Әсмәә уә сифат – бұл Алла Өзін қалай сипаттаса, және Алланың елшісі (с.ғ.с.) Оны қалай сипаттаса солай сипаттау. Әрі Ол Өзін қандай есімдермен атаса, және Алланың елшісі (с.ғ.с.) қандай есімдермен атаса, ешқандай салыстыру, немесе ұқсату, ешқандай өзгерту, немесе жоққа шығарусыз солай атау.
Пайғамбарымыз Мұхаммедка, оның отбасы мүшелеріне және сахабаларына Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын!
(Сауд Арабиясындағы пәтуа шығару бойынша тұрақты комитеттің N° 9772 пәтуасы.)
Бұл жерде айта кететін жай жоғарыдағы пәтуаның «Сауд Арабиясындағы пәтуа шығару бойынша тұрақты комитеттің пәтуасы» болуы оның біртұтас Исламға тән бірден бір дұрыс пәтуа деген ұғымды білдірмейтінін ескерген жөн. Бұл уаххабилік шейх басшылық ететін, құрамы да менің білуімше толықтай уаххаби шейхтерден тұратын жергілікті Саудиялық қана маңызы бар шағын комитет. Сол себепті де бұл комитеттің пәтуәләрі басқа мұсылмандар түгел өзге сәлафи топтарының тарапын да мойындала бермейді.
Махмуд Әбдурразиқ осы уахаббилерге тән «таухид үштігін» басшылыққа ала отырып «лә иләһә илләллаһ» калимасын «Алладан басқа Жаратушы, Ризық беруші жоқ», немесе «Алладан басқа Құдай жоқ» деп түсінетіндерді таухид рубубияны мойындайтын, бірақ таухид улухияны мойындамайтындар ретінде көрсетіп отыр. Ал уаххабилік ақида бойынша бұлай таухид рубубияны мойындап, бірақ таухид улухияны мойындамау зор адасушылық болып табылады. Бұл жөнінде мына бір үзіндіде жақсы айтылған:
«Таухид рубубия таухидтің үш түрінің біріне жатады. Бірақ та таухидтің бұл түрін ғана мойындаған адам таухидті толық іске асырған болмайды. Өйткені пайғамбарлардың жіберілген мақсаттары бұл емес. Олардың шақырған нәрселері таухид улуһия еді. Сондықтан адам қанша Аллаһтың жалғыз өзі ғана жаратушы, өлтіруші, тірілтуші деп иман келтірсе де, құлшылықты тек осы істер оның қолында болған Аллаһқа ғана арнамаса, оның рубубияны мойындауы — оны тозақтан аман алып қала алмайды. Бұған дәлел: Аллаһ құранда айтады:
«Олардың көбі Аллаһқа серік келтірген күйде ғана иман келтіреді» Құран Кәрім 12:106
Аяттың мағынасы: олардың көбі Аллаһты раббы, жаратушы, ризық беруші, істерді басқарушы деп мойындайды - бұл таухид рубубия - бірақ олар құлшылықта оған пұттарды ортақ қосады.» (Абдурахим Абу Абдулла. «Таухид рубубияны мойындау тозақтан құтқармайды»)
Осылайша тауһидке қатысты үштік ұстанымдарын басшылыққа ала отырып уахаббилер кәлиманы «Аллаһтан басқа құдай жоқ» деген мағынада түсінетін мұсылмандардың барлығын мүшіріктер мен «көпқұдайшылдар ілімін» ұстанып «зор адасу» үстіндегі муғтазилит, ашғарит, матуридит тәрізді адасқандар қатарына жатқызуда. Бұл, шын мәнінде олардың тарапынан жіберілген зор қателік болып табылады.
3. Қателіктен туындаған қателіктер
Ақида мәселесінде уаххабилер Алланың бірлігі «үш бірліктен» тұрады деп бір қателессе, осы қате пікірден «лә илаһа илла Аллаһ» кәлимасының «Алладан басқа құдай жоқ» деген мағынасы сол «үштіктегі» «бірінші бірлік» - таухид рубубияға ғана негізделген мағына деген екінші бір қате пікір туындатуда. Шындығына келгенде «Алладан басқа құдай жоқ» мағынасы өзінің шынайы мәнінде тек тауһид рубубияны ғана емес уаххабилік «үштіктегі» тауһидтің үш түрін де толық қамтиды.
1. Алладан басқа құдай жоқ, демек, бұл Алланы Жаратушы, Иелік етуші, Басқарушы, Ризық беруші, Тірілтуші, Өлтіруші, және басқа да көптеген қасиеттерде жалғыз деп мойындау. Олай болса «Алладан басқа құдай жоқ» мағынасына тауһид рубубия кіреді.
2. Алладан басқа құдай жоқ, демек, бұл Алланы намаз, ораза, қажылық, зекет, ант, құрбандық, басқа да осы тәріздес құлшылықтарда да бірлеу болып табылады. Өйткені, мұнда Алладан басқа Жаратушы, Иелік етуші, Басқарушы, Қорғаушы, Өлтіруші, Тірілтуші, Шипа беруші, Ризық беруші құдайдың жоқ екендігі арқылы Алладан басқаларға құлшылық етудің ешқандай мәні де, пайдасы да жоқ екені айтылады. Олай болса «Алладан басқа құдай жоқ» мағынсына тауһид улухия да кіреді.
3. Алладан басқа құдай жоқ – демек, бұл Алланың сипаттарында да Оны бірлеу. Өйткені, мұнда Алланың сипаттарына ортақ болар «басқа құдай» жоқ екендігі айтылады. Олай болса «Алладан басқа құдай жоқ» мағынасына тауһид әсмәә уә сифат та кіреді.
Уахаббилер болса ақидадағы басты қателіктері тауһид үштігін басшылыққа алуларының салдарынан кәлиманың «Алладан басқа құдай жоқ» деген кемел мағынасын жете түсіне алмай қателіктен қателікке ұрынуда:
Біріншіден, олар кәлиманың «Алладан басқа құдай жоқ» мағынасын тек тауһид рубубиямен ғана шектелетін тар мағына деп жаңсақ түсінуде.
Екіншіден, осы бір жаңсақ түсініктерінің салдарынан осынау бірден-бір дұрыс мағынаны мүшіріктерге тән мағына ретінде санауда.
Үшіншіден, осы бір жаңсақ пікірлерін негізге ала отырып олар кәлиманы «Алладан басқа құдай жоқ» деген дұрыс нұсқада қолданатын мұсылмандарды да адасқандар деп айыптауда.
Осындай тауһидті қате түсінулерінің салдарынан уахаббилер қателіктерінің үстіне қателік жамап, күнәләрінің үстіне күнә жүктеп, адасқан үстіне адасуда.
4. Жаңа кәлиманың дәлелдеріне шолу
Калиманың «Алладан басқа құлшылыққа лайықты құдай жоқ» деген мағынада түсінудің дұрыстығына қатысты Әбу Мұхаммед Қазақстани өзінің «О переводе свидетельства «Ля иляха илля Ллах» деген мақаласында біраз дәлелдер келтірген. Енді сол дәлелдерге шолу жасап көрелік.
Бір айта кететін жай, автордың өз ойын анық жеткізбейтіндігі себепті кейде оның нақты не айтпақ екенін түсіну қиындыққа түседі. Сондықтан нені меңзейтінін жобалай отырып оның дәлелдеріне тоқталып өтсек, олдәлелдердің біріншісі мынадай:
1) «Араб тіліндегі «إلَه» сөзі «أَ ل َهَ» етістігінен алынған. «أَ ل َهَ» етістігі сүйіспеншілікпен, ұлықтаумен құлшылық ету мағынасын береді. Жоғарыда айтылғаннан арабша «илаһ» пен орысша «Бог», немесе «божество» арасында айырмашылық бар болып шығады. Өйткені, арабша «Илаһ» сөзі құлшылық етуден басқа ешқандай мағына бермейді. Ал орыстың «Бог», немесе «божество» сөзі де «господь», «владыка», «создатель» сөздері тәрізді құлшылықтан көрі әлдеқайда көбірек мағынаны білдіреді.»
Автор бұл мәтінде «арабша «Илаһ» сөзі құлшылық етуден басқа ешқандай мағына бермейді. Ал орыстың «Бог», немесе «божество» (құдай) сөзі де «господь» (Раббы), «владыка» (Ие), «создатель» (жаратушы) сөздері тәрізді құлшылықтан көрі әлдеқайда көбірек мағынаны білдіреді» деген түсініксіздеу пікір айтады.
Жалпы, Әбу Мұхаммед Қазақстанидың бұл мақаласын мұқият оқып отырсаң оның «илаһ» сөзінің мағынасына нақты анықтама бермей, ұғымдарды шатастырумен болатынын байқайсың. Мысалы ол жоғарыдағы мәтінде арабша «илаһ» сөзінің мағынасын «құдай» да, «құлшылық объектісі» де емес жай ғана «құлшылық ету»мағынасында алады. Ал екінші бір жерде бұл пікірін тастап «илаһ» сөзін «құдай» (божество), немесе«құлшылық объектісі» мағынасында түсіндіреді:
«...шахадаттағы екінші сөз «Исм» (есім «Ля»), ал бұл «илаһ» - «божество» (құдай), немесе «құлшылық объектісі» сөзі».
Ал үшінші бір жерде «илаһ» сөзі «құдай» (бог) мағынасын бермейді, ол «құлшылық объектісі» деген мағынаны береді деген пікір айтады:
«Орыс тілінде «бог» сөзі негізінен «господь», «владыка», «создатель» т.б. дегенді білдіреді. Алайда араб сөзі «илаһ» «господь», «владыка» т.б. болып аударылмай «құлшылық объектісі» дегенді білдіреді».
Осылайша ол бірінші мәтінде «илаһ» сөзі тек «құлшылық ету» мағынасын береді деп түсіндірсе, екінші мәтінде ол «илаһ» сөзін «құдай», құлшылық объектісі» деп шығады. Ал үшінші мәтінде «илаһ» дегеніміз тек«құлшылық объектісі», ал «құдай» (бог) сөзі «құлшылық объектісі» емес деген мағынада пікір тастайды. Сонда автордың қай сөзін дұрыс деп түсініп, қай сөзін басшылыққа алуға болады?
Егер автордың «арабша «Илаһ» сөзі құлшылық етуден басқа ешқандай мағына бермейді» деген пікірін «илаһ»сөзі «құдай» мағынасын бермейді деген мағынада түсінсек, онда бұл мүлде қисынға келмейтін пікір болып табылады. Өйткені, Құранда илаһ сөзін құдай мағынасында келтіретін аяттар көп. Соның бірі кеңінен танымал «Нәс» сүресі:
(Мұхаммед Ғ.С): «Адамдардың Раббына», «Адамдардың иесіне», «Адамдардың Тәңіріне» (илаһ), «Сыбырлап азғырушының кесірінен», «Сондай адамдардың көкейлеріне салатын»; «Мейлі жыннан, мейлі адамдардан болсын, (бүкіл азғырушылардың кесірінен Аллаға) сиынамын» де. Құран Кәрім. Нәс 114:1-6
Бұл аятта Аллаға «адамдардың илаһы» ретінде сиынылады. Егер «илаһ» сөзі құдай мағынасын бермейтін болса, онда бұл жерде Алла адамдардың илаһы (Тәңірі, яғни құдайы) ретінде айтылар ма еді?
Енді Әбу Мұхаммед Қазақстанидің «илаһ» «божество» (құдай), немесе «құлшылық объектісі» деген пікіріне келсек, мақаласының басқа жерде автор өзінің дұрыс болып табылатын осы пікіріне қиғаш келетін, яғни«құдай» мен «құлшылық объектісінің» арасына ажырататын мынадай пікір білдіреді:
«Орыс тілінде «бог» сөзі негізінен «господь», «владыка», «создатель» т.б. дегенді білдіреді. Алайда араб сөзі «илаһ» «господь», «владыка» т.б. болып аударылмай «құлшылық объектісі» дегенді білдіреді».
Негізінде, бұл мәтінде автор «илаһ» сөзі тек таухид улухияға, яғни құлшылық етуге қатысты қолданылады, ал«бог», «божество» (құдай) сөздері болса «господь» (Раббы), «владыка» (ие), «создатель» (жаратушы) сөздері тәрізді тауһид рубубияға қатысты қолданылады, сол себепті де олардың мағыналарында айырмашылық бар деген пікір айтқысы келетін тәрізді. Егер солай болса бұл пікірдің де ақиқаттан қаншалықты алшақ кеткеніне тоқталып өтелік.
Жалпы, уаххабилер өздерінің «үштіктеріндегі» екінші тауһид болып табылатын таухид улухияға «илаһ» сөзін негіз етіп алады:
Тауһид әл-улухиийа – бұл бір Алла Тағалаға құлшылық ету. Әл-улухиийа сөзі илаһ сөзінен шыққан.(«Вероубеждение праведных предшественников. Книга первая: Основы Ислама». Составитель: К. Хусейн.)
Демек, Әбу Мұхаммед Қазақстанидің пікірінше «илаһ» сөзі тек тауһид улухияны, яғни Алланың құлшылықтағы бірлігін білдіреді. Ал «бог», «божество» (құдай) сөздері болса «господь» (Раббы) сөзімен мағыналас, сол себепті де ол сөздер тек тауһид рубубияны ғана білдіретін сөздер болып шығады. Бұл пікірді уаххабилердің тауһид рубубияға Раббы сөзін негіз етіп алуларынан да байқауға болады.
«Әр-рубубиййа сөзі әр-Рабб (орысша Господь) сөзінен шыққан». («Вероубеждение праведных предшественников. Книга первая: Основы Ислама». Составитель: К. Хусейн.)
Сондықтан да тауһид улуһияны білдіретін «илаһ» сөзін тауһид рубубияны білдіретін «құдай» мағынасында қолдану дұрыс емес болып шығады. Осылайша «илаһ» ұғымы мен «құдай» ұғымының арасы ажыратылады.
Негізінде бұл пікір қате болып табылады. Өйткені, «илаһ» сөзі құлшылық етілетін объектіге қатысты айтылатын болса, құлшылық объектісінің құдай мағынасын беретініне еш күмән жоқ. Демек, «илаһ» сөзі мен«құдай» сөзі бір мағынаны береді. Және құдай ұғымы «ие», «жаратушы», «Раббы» ұғымдары мен «құлшылық объектісі» деген ұғымды да бір-бірінен бөліп жармастан тұтас қамтиды. Дұрысы осы.
Бірақ, автор менің түсінуімше «илаһ» сөзін құдай мағынасынан ажыратып оны «құлшылық объектісі» деп алады да оны тауһид улухияға жатқызады. Ал «құдай» сөзін тек таухид рубубияны білдіретін ұғымға жатқызады. Осылайша уаххабилердің тауһидты «рубубия», «улухия» деп бөлулері айналып келгенде бір мағынаны беретін «илаһ» пен «құдай» ұғымдарын, яғни «илаһ» пен «Раббы» ұғымдарын бөлуге әкеліп соқтырды.
«Құдай» сөзі тек таухид рубубияны ғана білдіреді деп алғанда да, таухид рубубияның негізінде Раббы сөзі тұрғанын ескерген жөн. Ал Раббы сөзі құлшылық объектісі, яғни илаһ деген мағынаны бермейді деу қате болады. Өйткені, Раббы дегеніміз илаһ, илаһ дегеніміз құдай, құдай дегеніміз құлшылық объектісі, құлшылық объектісі дегеніміз Раббы. Бұлар бір мағыналас ұғымдар.
Міне бұл сипаттарға ие болған Раббыларың Алла. Одан басқа ешбір тәңір (илаһ) жоқ. Ол, барлық нәрсені жаратушы. Ендеше Оған құлшылық қылыңдар. Ол әр нәрсеге кепіл. Құран Кәрім. Әнғам 6:102
Бұл аятта Алла әрі Раббы, әрі илаһ, әрі жаратушы, әрі құлшылық объектісі ретінде бірлікте көрсетіледі. Тіпті, мүшіріктер де өздерінің құлшылық ететін, яғни құлшылық объектілері болып табылатын жұлдыздарды, ай мен күнді Раббы деп атайтын болған:
(Ыбрайым с.ғ.с.) Оны (аспанды) түн қаптаған сәтте, бір жұлдыз көрді де: «осы менің Раббым» деді. Жұлдыз батқан кезде; «Бататындарды жақсы көрмеймін» деді. Туған айды көргенде: «Осы менің Раббым» деді. Ол батқанда: «Егер Раббым тура жолға салмаған болса еді, әрине мен де адасқан елден болар едім» деді. Және шыққан күнді көргенде: «осы менің Раббым, мынау үлкенірек» деді. Ол батқан сәтте: «Әй қауымым! Расында, сендер Аллаға ортақ қосқан нәрселерден бездім» деді. Құран Кәрім 6:76-78
Демек, мүшіріктер де Раббы мен илаһтың арасын бөлмейтін болған. Олар құлшылық ететін жалған құдайларын тек илаһ деп қана емес раббы деп те атайтын беретін болған. Мысалға, жоғарыдағы аятта былай делінген:
«..Туған айды көргенде: «Осы менің Раббым» деді. Ол батқанда: «Егер Раббым тура жолға салмаған болса еді, әрине мен де адасқан елден болар едім» деді...»
Мұнда құлшылық етілетін Алла да Раббы, және жұлдыздар, ай мен күн де раббы деп аталған. Ал уаххабилік тауһид «үштігін» басшылыққа алған Әбу Мұхаммед Қазақстани болса бірінен бірі туындайтын мынадай қате тұжырымдар жасайды. Ол:
1). Раббы сөзі тауһид рубубияны білдіреді, ал илаһ сөзі тауһид улухияны білдіреді деп сұрыптап, жіктейді.
2). Соған орай «илаһ» сөзі құдай, Раббы, Ие, Жаратушы деген мағыналарды бермейді, «илаһ» деген сөз тек «құлшылық объектісі» деген мағынаны ғана білдіреді дейді.
3). Соған орай «лә илаһа иллаллаһ» деген кәлимадағы «илаһ» сөзін тауһид рубубияны білдіретін Раббы (құдай, бог, божество) деп қолдану дұрыс емес, мұндағы «илаһ» сөзін тауһид улухияны білдіретін «құлшылық объектісі» мағынасында қолдану қажет деген қортынды жасайды.
4). Соған орай кәлиманы «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деп айтқан дұрыс дейді.
Негізінде, «илаһ» сөзі тауһид улуһияны білдіретін «құлшылық объектісі» деген мағынаны берсе, онда «лә илаһа иллаллаһ» деген кәлимадағы «илаһ» сөзінің орнына «құлшылық объектісі» деген сөзді қойып аударған дұрыс болар еді. Соған орай кәлиманы «Алладан басқа құлшылық объектісі жоқ» деп түсіндірген жөн болар еді.
Бірақ, Әбу Мұхаммед Қазақстани кәлиманы «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деп айтуды дұрыс нұсқа ретінде ұсынады. Шындығына келгенде бұл жерде «құдай» сөзін қыстыру орынсыз. Өйткені, автордың пікірі бойынша «илаһ» сөзі «құдай» мағынасын бермейді. Демек, бұл жерде «құдай» (Раббы, божество) сөзіне мүлде орын жоқ, ол бұл жерде мүлде айтылмауы тиіс. Мұндай жағдайда кәлиманың «Алладан басқа құлшылыққа лайық жоқ» деген мағынасы шығады.
Бірақ, бұл нұсқада «илаһ» сөзі мүлде жоғалып кеткен. Өйткені, «құлшылыққа лайық» деген сөз қалай түсіндірсең де тікелей «илаһ» мағынасын бермейді. Демек, кәлимаға арабша нұсқадағы «илаһ» сөзін қосу қажет болады. Ал автордың пікірінше «илаһ» «құлшылық объектісі» болып табылатынын ескерсек онда ол ұсынатын кәлима былай аударылатын болады «Алладан басқа құлшылыққа лайық құлшылық объектісі жоқ»
Осылайша «лә илаһа иллаллаһ» кәлимасын «бірден-бір дұрыс» мағынада түсіндірмек болған Әбу Мұхаммед Қазақстани, дұрысырақ айтатын болсақ, ол ұстанатын уаххабилік ақида кәлиманың бірнеше нұсқаларын тудыра отырып көкейге қонбайтын қисынсыздықтарға бой ұрады. Бұл қисынсыздықтар олардың кәлимаға қатысты «тың пікірлерінің» жете ойластырылмаған шикілік екенін көрсетеді.
Енді Әбу Мұхаммед Қазақстанидің калиманы «Алладан басқа құлшылыққа лайықты құдай жоқ» деп айтудың дұрыстығына келтіретін екінші дәлелін келтірелік:
2) Арабша «إلَه» «илаһ» сөзі «مفعول» мағынасында «فِعال» формасын иемденеді. Яғни, әрекет объектісін ғана білдіреді. Ал «Бог», немесе «божество» сөзі орыс тілінде әрекеттің субъектісін де объектісін де білдіреді.
Бұл мәтінде «илаһ» әрекет объектісін ғана білдіретіні анық айтылған. Бұл автордың «арабша «Илаһ» сөзі құлшылық етуден басқа ешқандай мағына бермейді» деген сөзімен төркіндес. Демек, «илаһ» әрекет субъектісі бола алмайды. Бұл қарапайым тілге аударғанда «илаһ» құдай бола алмайды деген сөз. Бұл дегеніміз турасын айтқанда «илаһ» сөзін Алла мағынасында қолдану дұрыс емес деген пікірді білдіреді. Өйткені, Алла әрекеттің субъектісі болып табылады, ал автор болса «илаһ» сөзі әрекет суъектісінің мағынасын бермейді деген пікір айтуда. Бұл жерде Әбу Мұхаммед Қазақстанидің қаншалықты қателесіп отырғаны әрбір мұсылманға да түсінікті шығар.
Автордың осы екінші дәлеліне қатысты айта кететін бір жай мұнда қарапайым мұсылмандардың ұғымдарына ауыр, философиялық категориялар болып саналатын «әрекет объектісі», «әрекет субъектісі» ұғымдары қолданылады. Жалпы, бұл жерде европалық философия түгел, исламдық каламды да мүлде мойындамайтын, оларды бидғат, адасушылық деп қатаң айыптайтын уахаббилердің мұсылмандар арасында талқыланатын Ислам ақидасы мәселесінде дінсіздердің философиялық категорияларына жүгініп кетуі таңданыс тудырады.
«Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген кәлиманың дұрыстығының үшінші дәлелі ретінде Әбу Мұхаммед Қазақстани калиманың арабша «Лә иләһә иллаллаһ» нұсқасына талдау жасайды. Мұнда ол арабша кәлимада төрт емес бес сөз бар деген пікір айтады да, оның қалай бесеу болатынын араб тілінің заңдылығымен түсіндірмек болады. Оның айтуы бойынша жасырынып қалып тұрған бесінші «хаққун» (лайықты) сөзін араб тілінің заңы бойынша айтпай-ақ қоюға болады. Өйткені, оның беретін мағынысы ол сөз айтылмаса да сақталып қалады екен. Сол себепті де арабтар «Лә иләһә иллә Аллах» кәлимасында «хаққун» (лайықты) сөзі тұрмаса да оны бар деп санайды екен де «Лә иләһә иллә Аллаһ», яғни «Алладан басқа құдай жоқ» деп айтып, бірақ оны «Алладан басқа құлшылыққа лайықты құдай жоқ» деп түсінеді екен.
Ал орыс тілінің заңы бойынша «құлшылыққа лайықты» сөзін тастап кетуге болмайды. Өйткені, араб тілінде бұл сөздің мағынасы айтылмаса да сақталып тұратын болса, орыс тілінде (демек, қазақ тілінде де) олай емес екен. Орыс тілінде «құлшылыққа лайықты» сөзі айтылмаса калиманың дұрыс мағынасы түсінілмей қалады. Сол себепті де орысша калимада (сондай-ақ қазақша кәлимада да) «құлшылыққа лайықты» сөзі міндетті түрде тұруы тиіс екен.
«Орыстілді халықтан ешкім де «Алладан басқа құдай жоқ» деген сөз Алладан басқа құлшылық етуге лайық ешкім жоқ, Одан басқа құлшылық етілетін нәрселердің бәрі де құлшылық етуге лайық емес деген мағынада түсініледі деп айтпайды. «Алладан басқа құдай жоқ» деген сөзден орыс тілді оқырманның бар түсінері ие, жаратушы, басқарушы Алладан басқа құдай атаулының жоқ екендігі ғана». («О переводе свидетельства «Ля иляха илля Ллах». Абу Мухаммад Казахстани)
Жалпы, уахаббилердің өз пікірлерін өткізу мақсатында дәлел табу, және оны ұсына білу шеберліктеріне тәнті боласың. Бұл жерде соның айрықша бір көрінісін байқауға болады. Автор араб тілінің заңдылығы дей отырып кәлимадағы төрт сөзді бес сөзге жеткізіп, оны қайтадан төрт сөзге түсіріп құбылта отырып «мықты» дәлел ұсынады. Бірақ, қанша жерден ептілік танытсаң да «өтіріктің өрге баспайтыны» анық. Бұл жерде де белгілі бір қисынсыздықтарды табуға болады.
Біріншіден деп Әбу Мұхаммед Қазақстанидің үшінші дәлелінің мәтінін толығырақ келтірелік:
3). «Ля иляха илля Аллах» деген араб сөзінде бес сөз болса, аудармасында төртеу.
Бірінші сөз араб тілінде «Ля-нафия ли-льджинс» деп аталатын «ля».
Араб тілінде «Ля-нафия ли-льджинс» «Исм» (есім), және «Хабар» (баяндауыш).
Сол себепті де бұл шахадаттағы екінші сөз «Исм» (есім «Ля»), ал бұл «илаһ» - «құдай» (божество), немесе «құлшылық объектісі» сөзі.
Бұл шахадаттағы үшінші сөз – «Хабар» (баяндауыш «Ля»). Бұл хабар «хаққун» сөзі.
Төртіншісі «иллә» - басқа сөзі.
Бесіншісі – «Аллаһ» сөзі.
«Үшінші сөзге (хаққун) қайтып оралайықшы. Біз оны арабша шахадат «лә иләһа иллә Аллаһ»-та неге айтпаймыз??? Өйткені, «лә иләһа иллә Аллаһ» - араб сөйлемі, ал араб тілінде «Хабарды» (баяндауыш «Ля») айтпай-ақ қоюға, немесе «жасыруға» рұқсат берілген...». «...егер оны алып тастағаннан кейін де оның мағынасы анық болатын болса».
Бұл жерде Әбу Мұхаммед Қазақстанидің «хаққун» сөзін айтпасаң да арабша «лә иләһа иллаллаһтың» мағынасы «Алладан басқа құлшылыққа лайықты құдай жоқ» деген мағынаны береді деп кесіп-пішуі артық.
Жалпы, мұндай сөз «жасыру заңдылығын» нақтылықты, анықтықты қажет ететін дін мәселелерінде, соның ішінде де ақида мәселелерінде қолдану дұрыс болмайды. Өйткені, бұл заңдылыққа сүйене отырып басқа да көптеген «тың жаңалықтар» ашуға болады. Мысалға, «құлшылыққа лайық» деген сөздің орнына «қорқуға лайық» сөзін қойып, сонан соң ол сөз араб тіліндегі нұсқада көрінбей «жасырынып» қалады, сол себепті де шахадатты «Алладан басқа қорқуға лайықты құдай жоқ» деп қана түсінген дұрыс деп «үлкен» жаңалық ашуға болады. Мұндай жағдайда оған қарсы да уәж айту қиын болады. Өйткені, кәлиманың араб тіліндегі нұсқасында «қорқуға лайық» деген сөз айтылмаса да тек бір Алланың ғана қорқуға лайық екендігіне еш күмән жоқ.
Екіншіден, арабтар «Алладан басқа құдай жоқ» деген кәлиманы «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген мағынасында түсінеді деп дәлелдегісі келсе де автор бұл пікіріне өзі де сенімсіздік танытады. Өйткені, ол «қазіргі кез келген араб солай түсінеді» деп айта алмай, «Құран мен Сүннет көрсететіндей (осы) мағына арабтар үшін анық күйде қалды» деп бұрынғы арабтардың түсінігін Құран мен Сүннеттен іздеп кетеді. Және Құран мен Сүннеттен де нақты дәлел келтірмей жалпы мағынадағы бір аят пен бір хадисті ғана алдыға тартады.
«Тәңірлерді бір-ақ тәңір қыла ма? Әрине бұл тым таңғажайып нәрсе.» Құран Кәрім 38:5
Имам Ибн Хузайма мынадай хадис жеткізеді. Әбу Суфьян рим патшасымен кездескенде ол Мұхаммед пайғамбар (с.ғ.с) жайында сұрай отырып былай деді: «Ол сендерге нені бұйырады?». Әбу Суфьян былай деп жауап берді: «Аллаға құлшылық етіңдер, Оған ешкімді серік қоспаңдар, және аталарыңның сендерге айтатындарын тастаңдар...»
Негізінде, арабтар «лә илаһа иллаллаһ» деген кәлиманы тікелей «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген мағынада түсінбейді. Оған мынадай дәлелдер келтіруге болады:
1). Егер арабтар «лә илаһа иллаллаһ» кәлимасын тікелей «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деп түсінетіндері анық болса онда уаххаби шейхтерге дәлел іздеп «бүлініп», кәлимаға «хақ» сөзін қосып, ол сөзді «лайық» деп түсіндіріп, оны құлшылыққа лайық деп толықтырып әуреге қалудың не қажеті бар?
2). Осы кезге дейін Исламды ұстанған арабтардың түгелдей дерлігінің кәлиманы «Алладан басқа құдай жоқ» деп түсінетін ашғарит, матуридит болғандары белгілі. Егер арабтар «лә иләһа иллаллаһ» кәлимасының тура мағынасын «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деп түсінетін болғанда онда олардың барлығы ашғарит, матуридит тәрізді «адасқандар» емес, тура жол тапқан уахаббилер болған болар еді.
Үшіншіден, Әбу Мұхаммед Қазақстанидің «Орыстілді халықтан ешкім де «Алладан басқа құдай жоқ» деген сөз Алладан басқа құлшылық етуге лайық ешкім жоқ, Одан басқа құлшылық етілетін нәрселердің бәрі де құлшылық етуге лайық емес деген мағынада түсініледі деп айтпайды» деген пікірі негізсіз. Өйткені, орыс тілді халық та, сол сияқты қазақ тілді халық та құдай ұғымын құлшылықтан бөліп қарамайды. Сол себепті де олар құдайға ғана құлшылық етілетініне еш күмән келтірмейді. Сондықтан да олар «Алладан басқа құдай жоқ» делінген кезде Алладан басқаға құлшылық етудің дұрыс емес екендігін түсінеді. Өйткені, жоқ құдайға құлшылық ете беретіндей олар ақылсыз емес. Осы тұрғыдан алғанда олардың да «лә иләһа иллә Аллаһ» калимасын түсінуде арабтардан айырмашылықтары жоқ.
Осы жерде уахабби шейхтердің «лә иләһа иллә Аллаһ» калимасын арабтар «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген мағынада түсінеді деп неге дәлелдеуге тырысатындарына ой жүгіртелік. Егер арабтар да калиманы өзге халықтар тәрізді, яғни «Алладан басқа құдай жоқ» деп түсінетін болса, онда уахаббилер ұсынатын «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген нұсқаны өткізу қиынға түсер еді. Ол кезде кәлиманы мұндай мағынаға келтіру үшін оларға арабша кәлимаға «хаққун» сөзін кіргізу қажет болады.
1) «Араб тіліндегі «إلَه» сөзі «أَ ل َهَ» етістігінен алынған. «أَ ل َهَ» етістігі сүйіспеншілікпен, ұлықтаумен құлшылық ету мағынасын береді. Жоғарыда айтылғаннан арабша «илаһ» пен орысша «Бог», немесе «божество» арасында айырмашылық бар болып шығады. Өйткені, арабша «Илаһ» сөзі құлшылық етуден басқа ешқандай мағына бермейді. Ал орыстың «Бог», немесе «божество» сөзі де «господь», «владыка», «создатель» сөздері тәрізді құлшылықтан көрі әлдеқайда көбірек мағынаны білдіреді.»
Автор бұл мәтінде «арабша «Илаһ» сөзі құлшылық етуден басқа ешқандай мағына бермейді. Ал орыстың «Бог», немесе «божество» (құдай) сөзі де «господь» (Раббы), «владыка» (Ие), «создатель» (жаратушы) сөздері тәрізді құлшылықтан көрі әлдеқайда көбірек мағынаны білдіреді» деген түсініксіздеу пікір айтады.
Жалпы, Әбу Мұхаммед Қазақстанидың бұл мақаласын мұқият оқып отырсаң оның «илаһ» сөзінің мағынасына нақты анықтама бермей, ұғымдарды шатастырумен болатынын байқайсың. Мысалы ол жоғарыдағы мәтінде арабша «илаһ» сөзінің мағынасын «құдай» да, «құлшылық объектісі» де емес жай ғана «құлшылық ету»мағынасында алады. Ал екінші бір жерде бұл пікірін тастап «илаһ» сөзін «құдай» (божество), немесе«құлшылық объектісі» мағынасында түсіндіреді:
«...шахадаттағы екінші сөз «Исм» (есім «Ля»), ал бұл «илаһ» - «божество» (құдай), немесе «құлшылық объектісі» сөзі».
Ал үшінші бір жерде «илаһ» сөзі «құдай» (бог) мағынасын бермейді, ол «құлшылық объектісі» деген мағынаны береді деген пікір айтады:
«Орыс тілінде «бог» сөзі негізінен «господь», «владыка», «создатель» т.б. дегенді білдіреді. Алайда араб сөзі «илаһ» «господь», «владыка» т.б. болып аударылмай «құлшылық объектісі» дегенді білдіреді».
Осылайша ол бірінші мәтінде «илаһ» сөзі тек «құлшылық ету» мағынасын береді деп түсіндірсе, екінші мәтінде ол «илаһ» сөзін «құдай», құлшылық объектісі» деп шығады. Ал үшінші мәтінде «илаһ» дегеніміз тек«құлшылық объектісі», ал «құдай» (бог) сөзі «құлшылық объектісі» емес деген мағынада пікір тастайды. Сонда автордың қай сөзін дұрыс деп түсініп, қай сөзін басшылыққа алуға болады?
Егер автордың «арабша «Илаһ» сөзі құлшылық етуден басқа ешқандай мағына бермейді» деген пікірін «илаһ»сөзі «құдай» мағынасын бермейді деген мағынада түсінсек, онда бұл мүлде қисынға келмейтін пікір болып табылады. Өйткені, Құранда илаһ сөзін құдай мағынасында келтіретін аяттар көп. Соның бірі кеңінен танымал «Нәс» сүресі:
(Мұхаммед Ғ.С): «Адамдардың Раббына», «Адамдардың иесіне», «Адамдардың Тәңіріне» (илаһ), «Сыбырлап азғырушының кесірінен», «Сондай адамдардың көкейлеріне салатын»; «Мейлі жыннан, мейлі адамдардан болсын, (бүкіл азғырушылардың кесірінен Аллаға) сиынамын» де. Құран Кәрім. Нәс 114:1-6
Бұл аятта Аллаға «адамдардың илаһы» ретінде сиынылады. Егер «илаһ» сөзі құдай мағынасын бермейтін болса, онда бұл жерде Алла адамдардың илаһы (Тәңірі, яғни құдайы) ретінде айтылар ма еді?
Енді Әбу Мұхаммед Қазақстанидің «илаһ» «божество» (құдай), немесе «құлшылық объектісі» деген пікіріне келсек, мақаласының басқа жерде автор өзінің дұрыс болып табылатын осы пікіріне қиғаш келетін, яғни«құдай» мен «құлшылық объектісінің» арасына ажырататын мынадай пікір білдіреді:
«Орыс тілінде «бог» сөзі негізінен «господь», «владыка», «создатель» т.б. дегенді білдіреді. Алайда араб сөзі «илаһ» «господь», «владыка» т.б. болып аударылмай «құлшылық объектісі» дегенді білдіреді».
Негізінде, бұл мәтінде автор «илаһ» сөзі тек таухид улухияға, яғни құлшылық етуге қатысты қолданылады, ал«бог», «божество» (құдай) сөздері болса «господь» (Раббы), «владыка» (ие), «создатель» (жаратушы) сөздері тәрізді тауһид рубубияға қатысты қолданылады, сол себепті де олардың мағыналарында айырмашылық бар деген пікір айтқысы келетін тәрізді. Егер солай болса бұл пікірдің де ақиқаттан қаншалықты алшақ кеткеніне тоқталып өтелік.
Жалпы, уаххабилер өздерінің «үштіктеріндегі» екінші тауһид болып табылатын таухид улухияға «илаһ» сөзін негіз етіп алады:
Тауһид әл-улухиийа – бұл бір Алла Тағалаға құлшылық ету. Әл-улухиийа сөзі илаһ сөзінен шыққан.(«Вероубеждение праведных предшественников. Книга первая: Основы Ислама». Составитель: К. Хусейн.)
Демек, Әбу Мұхаммед Қазақстанидің пікірінше «илаһ» сөзі тек тауһид улухияны, яғни Алланың құлшылықтағы бірлігін білдіреді. Ал «бог», «божество» (құдай) сөздері болса «господь» (Раббы) сөзімен мағыналас, сол себепті де ол сөздер тек тауһид рубубияны ғана білдіретін сөздер болып шығады. Бұл пікірді уаххабилердің тауһид рубубияға Раббы сөзін негіз етіп алуларынан да байқауға болады.
«Әр-рубубиййа сөзі әр-Рабб (орысша Господь) сөзінен шыққан». («Вероубеждение праведных предшественников. Книга первая: Основы Ислама». Составитель: К. Хусейн.)
Сондықтан да тауһид улуһияны білдіретін «илаһ» сөзін тауһид рубубияны білдіретін «құдай» мағынасында қолдану дұрыс емес болып шығады. Осылайша «илаһ» ұғымы мен «құдай» ұғымының арасы ажыратылады.
Негізінде бұл пікір қате болып табылады. Өйткені, «илаһ» сөзі құлшылық етілетін объектіге қатысты айтылатын болса, құлшылық объектісінің құдай мағынасын беретініне еш күмән жоқ. Демек, «илаһ» сөзі мен«құдай» сөзі бір мағынаны береді. Және құдай ұғымы «ие», «жаратушы», «Раббы» ұғымдары мен «құлшылық объектісі» деген ұғымды да бір-бірінен бөліп жармастан тұтас қамтиды. Дұрысы осы.
Бірақ, автор менің түсінуімше «илаһ» сөзін құдай мағынасынан ажыратып оны «құлшылық объектісі» деп алады да оны тауһид улухияға жатқызады. Ал «құдай» сөзін тек таухид рубубияны білдіретін ұғымға жатқызады. Осылайша уаххабилердің тауһидты «рубубия», «улухия» деп бөлулері айналып келгенде бір мағынаны беретін «илаһ» пен «құдай» ұғымдарын, яғни «илаһ» пен «Раббы» ұғымдарын бөлуге әкеліп соқтырды.
«Құдай» сөзі тек таухид рубубияны ғана білдіреді деп алғанда да, таухид рубубияның негізінде Раббы сөзі тұрғанын ескерген жөн. Ал Раббы сөзі құлшылық объектісі, яғни илаһ деген мағынаны бермейді деу қате болады. Өйткені, Раббы дегеніміз илаһ, илаһ дегеніміз құдай, құдай дегеніміз құлшылық объектісі, құлшылық объектісі дегеніміз Раббы. Бұлар бір мағыналас ұғымдар.
Міне бұл сипаттарға ие болған Раббыларың Алла. Одан басқа ешбір тәңір (илаһ) жоқ. Ол, барлық нәрсені жаратушы. Ендеше Оған құлшылық қылыңдар. Ол әр нәрсеге кепіл. Құран Кәрім. Әнғам 6:102
Бұл аятта Алла әрі Раббы, әрі илаһ, әрі жаратушы, әрі құлшылық объектісі ретінде бірлікте көрсетіледі. Тіпті, мүшіріктер де өздерінің құлшылық ететін, яғни құлшылық объектілері болып табылатын жұлдыздарды, ай мен күнді Раббы деп атайтын болған:
(Ыбрайым с.ғ.с.) Оны (аспанды) түн қаптаған сәтте, бір жұлдыз көрді де: «осы менің Раббым» деді. Жұлдыз батқан кезде; «Бататындарды жақсы көрмеймін» деді. Туған айды көргенде: «Осы менің Раббым» деді. Ол батқанда: «Егер Раббым тура жолға салмаған болса еді, әрине мен де адасқан елден болар едім» деді. Және шыққан күнді көргенде: «осы менің Раббым, мынау үлкенірек» деді. Ол батқан сәтте: «Әй қауымым! Расында, сендер Аллаға ортақ қосқан нәрселерден бездім» деді. Құран Кәрім 6:76-78
Демек, мүшіріктер де Раббы мен илаһтың арасын бөлмейтін болған. Олар құлшылық ететін жалған құдайларын тек илаһ деп қана емес раббы деп те атайтын беретін болған. Мысалға, жоғарыдағы аятта былай делінген:
«..Туған айды көргенде: «Осы менің Раббым» деді. Ол батқанда: «Егер Раббым тура жолға салмаған болса еді, әрине мен де адасқан елден болар едім» деді...»
Мұнда құлшылық етілетін Алла да Раббы, және жұлдыздар, ай мен күн де раббы деп аталған. Ал уаххабилік тауһид «үштігін» басшылыққа алған Әбу Мұхаммед Қазақстани болса бірінен бірі туындайтын мынадай қате тұжырымдар жасайды. Ол:
1). Раббы сөзі тауһид рубубияны білдіреді, ал илаһ сөзі тауһид улухияны білдіреді деп сұрыптап, жіктейді.
2). Соған орай «илаһ» сөзі құдай, Раббы, Ие, Жаратушы деген мағыналарды бермейді, «илаһ» деген сөз тек «құлшылық объектісі» деген мағынаны ғана білдіреді дейді.
3). Соған орай «лә илаһа иллаллаһ» деген кәлимадағы «илаһ» сөзін тауһид рубубияны білдіретін Раббы (құдай, бог, божество) деп қолдану дұрыс емес, мұндағы «илаһ» сөзін тауһид улухияны білдіретін «құлшылық объектісі» мағынасында қолдану қажет деген қортынды жасайды.
4). Соған орай кәлиманы «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деп айтқан дұрыс дейді.
Негізінде, «илаһ» сөзі тауһид улуһияны білдіретін «құлшылық объектісі» деген мағынаны берсе, онда «лә илаһа иллаллаһ» деген кәлимадағы «илаһ» сөзінің орнына «құлшылық объектісі» деген сөзді қойып аударған дұрыс болар еді. Соған орай кәлиманы «Алладан басқа құлшылық объектісі жоқ» деп түсіндірген жөн болар еді.
Бірақ, Әбу Мұхаммед Қазақстани кәлиманы «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деп айтуды дұрыс нұсқа ретінде ұсынады. Шындығына келгенде бұл жерде «құдай» сөзін қыстыру орынсыз. Өйткені, автордың пікірі бойынша «илаһ» сөзі «құдай» мағынасын бермейді. Демек, бұл жерде «құдай» (Раббы, божество) сөзіне мүлде орын жоқ, ол бұл жерде мүлде айтылмауы тиіс. Мұндай жағдайда кәлиманың «Алладан басқа құлшылыққа лайық жоқ» деген мағынасы шығады.
Бірақ, бұл нұсқада «илаһ» сөзі мүлде жоғалып кеткен. Өйткені, «құлшылыққа лайық» деген сөз қалай түсіндірсең де тікелей «илаһ» мағынасын бермейді. Демек, кәлимаға арабша нұсқадағы «илаһ» сөзін қосу қажет болады. Ал автордың пікірінше «илаһ» «құлшылық объектісі» болып табылатынын ескерсек онда ол ұсынатын кәлима былай аударылатын болады «Алладан басқа құлшылыққа лайық құлшылық объектісі жоқ»
Осылайша «лә илаһа иллаллаһ» кәлимасын «бірден-бір дұрыс» мағынада түсіндірмек болған Әбу Мұхаммед Қазақстани, дұрысырақ айтатын болсақ, ол ұстанатын уаххабилік ақида кәлиманың бірнеше нұсқаларын тудыра отырып көкейге қонбайтын қисынсыздықтарға бой ұрады. Бұл қисынсыздықтар олардың кәлимаға қатысты «тың пікірлерінің» жете ойластырылмаған шикілік екенін көрсетеді.
Енді Әбу Мұхаммед Қазақстанидің калиманы «Алладан басқа құлшылыққа лайықты құдай жоқ» деп айтудың дұрыстығына келтіретін екінші дәлелін келтірелік:
2) Арабша «إلَه» «илаһ» сөзі «مفعول» мағынасында «فِعال» формасын иемденеді. Яғни, әрекет объектісін ғана білдіреді. Ал «Бог», немесе «божество» сөзі орыс тілінде әрекеттің субъектісін де объектісін де білдіреді.
Бұл мәтінде «илаһ» әрекет объектісін ғана білдіретіні анық айтылған. Бұл автордың «арабша «Илаһ» сөзі құлшылық етуден басқа ешқандай мағына бермейді» деген сөзімен төркіндес. Демек, «илаһ» әрекет субъектісі бола алмайды. Бұл қарапайым тілге аударғанда «илаһ» құдай бола алмайды деген сөз. Бұл дегеніміз турасын айтқанда «илаһ» сөзін Алла мағынасында қолдану дұрыс емес деген пікірді білдіреді. Өйткені, Алла әрекеттің субъектісі болып табылады, ал автор болса «илаһ» сөзі әрекет суъектісінің мағынасын бермейді деген пікір айтуда. Бұл жерде Әбу Мұхаммед Қазақстанидің қаншалықты қателесіп отырғаны әрбір мұсылманға да түсінікті шығар.
Автордың осы екінші дәлеліне қатысты айта кететін бір жай мұнда қарапайым мұсылмандардың ұғымдарына ауыр, философиялық категориялар болып саналатын «әрекет объектісі», «әрекет субъектісі» ұғымдары қолданылады. Жалпы, бұл жерде европалық философия түгел, исламдық каламды да мүлде мойындамайтын, оларды бидғат, адасушылық деп қатаң айыптайтын уахаббилердің мұсылмандар арасында талқыланатын Ислам ақидасы мәселесінде дінсіздердің философиялық категорияларына жүгініп кетуі таңданыс тудырады.
«Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген кәлиманың дұрыстығының үшінші дәлелі ретінде Әбу Мұхаммед Қазақстани калиманың арабша «Лә иләһә иллаллаһ» нұсқасына талдау жасайды. Мұнда ол арабша кәлимада төрт емес бес сөз бар деген пікір айтады да, оның қалай бесеу болатынын араб тілінің заңдылығымен түсіндірмек болады. Оның айтуы бойынша жасырынып қалып тұрған бесінші «хаққун» (лайықты) сөзін араб тілінің заңы бойынша айтпай-ақ қоюға болады. Өйткені, оның беретін мағынысы ол сөз айтылмаса да сақталып қалады екен. Сол себепті де арабтар «Лә иләһә иллә Аллах» кәлимасында «хаққун» (лайықты) сөзі тұрмаса да оны бар деп санайды екен де «Лә иләһә иллә Аллаһ», яғни «Алладан басқа құдай жоқ» деп айтып, бірақ оны «Алладан басқа құлшылыққа лайықты құдай жоқ» деп түсінеді екен.
Ал орыс тілінің заңы бойынша «құлшылыққа лайықты» сөзін тастап кетуге болмайды. Өйткені, араб тілінде бұл сөздің мағынасы айтылмаса да сақталып тұратын болса, орыс тілінде (демек, қазақ тілінде де) олай емес екен. Орыс тілінде «құлшылыққа лайықты» сөзі айтылмаса калиманың дұрыс мағынасы түсінілмей қалады. Сол себепті де орысша калимада (сондай-ақ қазақша кәлимада да) «құлшылыққа лайықты» сөзі міндетті түрде тұруы тиіс екен.
«Орыстілді халықтан ешкім де «Алладан басқа құдай жоқ» деген сөз Алладан басқа құлшылық етуге лайық ешкім жоқ, Одан басқа құлшылық етілетін нәрселердің бәрі де құлшылық етуге лайық емес деген мағынада түсініледі деп айтпайды. «Алладан басқа құдай жоқ» деген сөзден орыс тілді оқырманның бар түсінері ие, жаратушы, басқарушы Алладан басқа құдай атаулының жоқ екендігі ғана». («О переводе свидетельства «Ля иляха илля Ллах». Абу Мухаммад Казахстани)
Жалпы, уахаббилердің өз пікірлерін өткізу мақсатында дәлел табу, және оны ұсына білу шеберліктеріне тәнті боласың. Бұл жерде соның айрықша бір көрінісін байқауға болады. Автор араб тілінің заңдылығы дей отырып кәлимадағы төрт сөзді бес сөзге жеткізіп, оны қайтадан төрт сөзге түсіріп құбылта отырып «мықты» дәлел ұсынады. Бірақ, қанша жерден ептілік танытсаң да «өтіріктің өрге баспайтыны» анық. Бұл жерде де белгілі бір қисынсыздықтарды табуға болады.
Біріншіден деп Әбу Мұхаммед Қазақстанидің үшінші дәлелінің мәтінін толығырақ келтірелік:
3). «Ля иляха илля Аллах» деген араб сөзінде бес сөз болса, аудармасында төртеу.
Бірінші сөз араб тілінде «Ля-нафия ли-льджинс» деп аталатын «ля».
Араб тілінде «Ля-нафия ли-льджинс» «Исм» (есім), және «Хабар» (баяндауыш).
Сол себепті де бұл шахадаттағы екінші сөз «Исм» (есім «Ля»), ал бұл «илаһ» - «құдай» (божество), немесе «құлшылық объектісі» сөзі.
Бұл шахадаттағы үшінші сөз – «Хабар» (баяндауыш «Ля»). Бұл хабар «хаққун» сөзі.
Төртіншісі «иллә» - басқа сөзі.
Бесіншісі – «Аллаһ» сөзі.
«Үшінші сөзге (хаққун) қайтып оралайықшы. Біз оны арабша шахадат «лә иләһа иллә Аллаһ»-та неге айтпаймыз??? Өйткені, «лә иләһа иллә Аллаһ» - араб сөйлемі, ал араб тілінде «Хабарды» (баяндауыш «Ля») айтпай-ақ қоюға, немесе «жасыруға» рұқсат берілген...». «...егер оны алып тастағаннан кейін де оның мағынасы анық болатын болса».
Бұл жерде Әбу Мұхаммед Қазақстанидің «хаққун» сөзін айтпасаң да арабша «лә иләһа иллаллаһтың» мағынасы «Алладан басқа құлшылыққа лайықты құдай жоқ» деген мағынаны береді деп кесіп-пішуі артық.
Жалпы, мұндай сөз «жасыру заңдылығын» нақтылықты, анықтықты қажет ететін дін мәселелерінде, соның ішінде де ақида мәселелерінде қолдану дұрыс болмайды. Өйткені, бұл заңдылыққа сүйене отырып басқа да көптеген «тың жаңалықтар» ашуға болады. Мысалға, «құлшылыққа лайық» деген сөздің орнына «қорқуға лайық» сөзін қойып, сонан соң ол сөз араб тіліндегі нұсқада көрінбей «жасырынып» қалады, сол себепті де шахадатты «Алладан басқа қорқуға лайықты құдай жоқ» деп қана түсінген дұрыс деп «үлкен» жаңалық ашуға болады. Мұндай жағдайда оған қарсы да уәж айту қиын болады. Өйткені, кәлиманың араб тіліндегі нұсқасында «қорқуға лайық» деген сөз айтылмаса да тек бір Алланың ғана қорқуға лайық екендігіне еш күмән жоқ.
Екіншіден, арабтар «Алладан басқа құдай жоқ» деген кәлиманы «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген мағынасында түсінеді деп дәлелдегісі келсе де автор бұл пікіріне өзі де сенімсіздік танытады. Өйткені, ол «қазіргі кез келген араб солай түсінеді» деп айта алмай, «Құран мен Сүннет көрсететіндей (осы) мағына арабтар үшін анық күйде қалды» деп бұрынғы арабтардың түсінігін Құран мен Сүннеттен іздеп кетеді. Және Құран мен Сүннеттен де нақты дәлел келтірмей жалпы мағынадағы бір аят пен бір хадисті ғана алдыға тартады.
«Тәңірлерді бір-ақ тәңір қыла ма? Әрине бұл тым таңғажайып нәрсе.» Құран Кәрім 38:5
Имам Ибн Хузайма мынадай хадис жеткізеді. Әбу Суфьян рим патшасымен кездескенде ол Мұхаммед пайғамбар (с.ғ.с) жайында сұрай отырып былай деді: «Ол сендерге нені бұйырады?». Әбу Суфьян былай деп жауап берді: «Аллаға құлшылық етіңдер, Оған ешкімді серік қоспаңдар, және аталарыңның сендерге айтатындарын тастаңдар...»
Негізінде, арабтар «лә илаһа иллаллаһ» деген кәлиманы тікелей «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген мағынада түсінбейді. Оған мынадай дәлелдер келтіруге болады:
1). Егер арабтар «лә илаһа иллаллаһ» кәлимасын тікелей «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деп түсінетіндері анық болса онда уаххаби шейхтерге дәлел іздеп «бүлініп», кәлимаға «хақ» сөзін қосып, ол сөзді «лайық» деп түсіндіріп, оны құлшылыққа лайық деп толықтырып әуреге қалудың не қажеті бар?
2). Осы кезге дейін Исламды ұстанған арабтардың түгелдей дерлігінің кәлиманы «Алладан басқа құдай жоқ» деп түсінетін ашғарит, матуридит болғандары белгілі. Егер арабтар «лә иләһа иллаллаһ» кәлимасының тура мағынасын «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деп түсінетін болғанда онда олардың барлығы ашғарит, матуридит тәрізді «адасқандар» емес, тура жол тапқан уахаббилер болған болар еді.
Үшіншіден, Әбу Мұхаммед Қазақстанидің «Орыстілді халықтан ешкім де «Алладан басқа құдай жоқ» деген сөз Алладан басқа құлшылық етуге лайық ешкім жоқ, Одан басқа құлшылық етілетін нәрселердің бәрі де құлшылық етуге лайық емес деген мағынада түсініледі деп айтпайды» деген пікірі негізсіз. Өйткені, орыс тілді халық та, сол сияқты қазақ тілді халық та құдай ұғымын құлшылықтан бөліп қарамайды. Сол себепті де олар құдайға ғана құлшылық етілетініне еш күмән келтірмейді. Сондықтан да олар «Алладан басқа құдай жоқ» делінген кезде Алладан басқаға құлшылық етудің дұрыс емес екендігін түсінеді. Өйткені, жоқ құдайға құлшылық ете беретіндей олар ақылсыз емес. Осы тұрғыдан алғанда олардың да «лә иләһа иллә Аллаһ» калимасын түсінуде арабтардан айырмашылықтары жоқ.
Осы жерде уахабби шейхтердің «лә иләһа иллә Аллаһ» калимасын арабтар «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген мағынада түсінеді деп неге дәлелдеуге тырысатындарына ой жүгіртелік. Егер арабтар да калиманы өзге халықтар тәрізді, яғни «Алладан басқа құдай жоқ» деп түсінетін болса, онда уахаббилер ұсынатын «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген нұсқаны өткізу қиынға түсер еді. Ол кезде кәлиманы мұндай мағынаға келтіру үшін оларға арабша кәлимаға «хаққун» сөзін кіргізу қажет болады.
Бірақ, Құранда, хадистерде келтірілетін төрт сөздік кәлиманы қолдан бес сөз қылу мүмкін емес, сол себепті де олар өз нұсқаларын өткізу мақсатында «хаққун» сөзі «жасырынып» қалған деген қулыққа жүгінуде. Осы арқылы олар өзге халықтарға «арабтар «лә иләһа илләлллаһ» калимасын «Алладан басқа құлшылыққа лайықты құдай жоқ» деген мағынада түсінеді, сол себепті сендер де солай түсінуге тиіссіңдер» деп үйретуде.
Төртіншіден, Әбу Мұхаммед Қазақстанидың «Алладан басқа құдай жоқ» деген сөзден орыс тілді оқырманның бар түсінері ие, жаратушы, басқарушы Алладан басқа құдай атаулының жоқ екендігі ғана» деген пікіріне қатысты айтатын уәж: «Алладан басқа құдай жоқ» деген кәлимадағы «жасырынып» тұрған «Ие», «Жаратушы», «Басқарушы» деген мағынаны түсіне алған адамның шын түсінгісі келсе «жасырынып» тұрған «құлшылыққа лайық» деген мағынаны да түсіне алары анық.
Бесіншіден, автордың «калиманы бұлай (Алладан басқа құдай жоқ деп) түсіну муғтазилит, ашғарит, матуридит, және солар тәрізі адасқандарға тән түсінік болып табылады» деген пікіріне келер болсақ, Пайғамбардан (с.ғ.с.) да, сахабалардан да, табиғиндерден де, табаға табиғиндерден де калиманы «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деп түсіну қажет, оны «Алладан басқа құдай жоқ» деп түсіну адасушылық деп келетін ешқандай дәлел жоқ. Олай болса олар да кәлиманы «Алладан басқа құдай жоқ» деп түсінген. Сонда олардың да муғтазилит, ашғарит, матуридиттер тәрізді адасқандар болғаны ма?
Төртіншіден, Әбу Мұхаммед Қазақстанидың «Алладан басқа құдай жоқ» деген сөзден орыс тілді оқырманның бар түсінері ие, жаратушы, басқарушы Алладан басқа құдай атаулының жоқ екендігі ғана» деген пікіріне қатысты айтатын уәж: «Алладан басқа құдай жоқ» деген кәлимадағы «жасырынып» тұрған «Ие», «Жаратушы», «Басқарушы» деген мағынаны түсіне алған адамның шын түсінгісі келсе «жасырынып» тұрған «құлшылыққа лайық» деген мағынаны да түсіне алары анық.
Бесіншіден, автордың «калиманы бұлай (Алладан басқа құдай жоқ деп) түсіну муғтазилит, ашғарит, матуридит, және солар тәрізі адасқандарға тән түсінік болып табылады» деген пікіріне келер болсақ, Пайғамбардан (с.ғ.с.) да, сахабалардан да, табиғиндерден де, табаға табиғиндерден де калиманы «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деп түсіну қажет, оны «Алладан басқа құдай жоқ» деп түсіну адасушылық деп келетін ешқандай дәлел жоқ. Олай болса олар да кәлиманы «Алладан басқа құдай жоқ» деп түсінген. Сонда олардың да муғтазилит, ашғарит, матуридиттер тәрізді адасқандар болғаны ма?
5. «Алладан басқа құдай жоқ» деген мағына «болмыстың Бірлігін» білдіре ме?
Әбу Мұхаммед Қазақстани өз мақаласында кәлиманың «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген мағынасының дұрыстығына қатысты төртінші дәлелі ретінде Шейх Фаузанның «И’анатуль-мустафид» деген еңбегінен мынадай үзінді келтіреді:
4). «Шейх Фаузан «Ля иляха илля Аллах» кәлимасы «Алладан басқа құдай жоқ» деген мағынаны береді дейтіндер жайында былай дейді: ««Ля иляха илля Аллах» деген бар болғаны «Ля ма’буда илля Аллах» (Алладан басқа құдай (немесе құлшылық объектісі мағынасындағы құдайлар) жоқ)) дейтіндерге біз «бұл зор адасу» дейміз. Өйткені, бұлай деу арқылы сен Алладан басқа құлшылық етілетіндердің бәрін де «Алла» сөзінің ішіне кіргізіп жібересің. Бұл көпқұдайшылдардың ілімі. Сондықтан да міндетті түрде «хақ» - «лайықты» сөзін айту керек. Өйткені, құдайлар екі түрлі болады. Заңсыз құлшылық етілетін (құдай), және құлшылық етуге лайықты болған соң құлшылық етілетін (құдай). Құлшылыққа лайықты (құдай) - бұл Алла, ал лайықты емес (құдай) – олар бұл тірлікте құлшылық етілетін басқа құдайлар. Алла: «Бұл – Алла Ақиқат (Хақ), ал олардың Одан тысқары құлшылық ететіндері жалған болғандықтан» деген. («И’анатуль-мустафид стр. 62»).
Бұл мәтінде Шейх Фаузанның кәлиманы «Алладан басқа құдай жоқ» деген мағынада қолданатындардың қателіктеріне тоқталып, оны ашып көрсетуге тырысады. Бірақ, оның бұл мәтіні бойынша «Лә иләһа илла Аллаһ» кәлимасын «Ля ма’буда илля Аллах» (Алладан басқа құдай (немесе құлшылық объектісі мағынасындағы құдайлар) жоқ)) деп түсінудің қалайша «зор адасу» болатынын, және оның қалайша Алладан басқа құлшылық етілетіндердің бәрін де «Алла» сөзінің ішіне кіргізіп жіберу екенін түсіну мүмкін емес. Бірақ, Шейх Фаузанның өзінің басқа бір еңбегінде бұған тереңірек тоқталып өткен:
« ...«Алладан басқа құлшылық объектісі жоқ» деп айта отырып кейбір қарапайым мұсылмандар шын мәнінде қателесуде, өйткені, бұл «болмыс Бірлігін» ұстанушылардың айтатындарымен сәйкеседі». (Аш-Шейх ад-Дуктур Салих ибн Фаузан ибн ‘АбдуЛлаh Али Фаузан. Объяснение книги "Толкование слова Единобожия"Шейхуль-Исляма Мухаммада ибн 'Абдуль-Уаhhаба)
Ал ««болмыс Бірлігі» дегеніміз не? Оны ұстанатындар кімдер?» деген сұраққа келсек Шейх оған былай түсініктеме береді:
«Уахдатул-Вуджуд – болмыс Бірлігін» ұстанатындар – бұлар Ибн Араби мен оның ізбасарлары. Олар «Лә илләһа илла Ллаһ»-ты «Алла болып табылмайтын құлшылық объектісі жоқ» (орысша нұсқада «нет существующего объекта поклонения, кроме Аллаhа) деп тәпсірлейді. Мұның мағынасы мынадай, құлшылық объектілерінің барлығы – Алла, өйткені олардың болмысы Жаратушы мен жаратылғанға бөлінбейді, бәрі де – Алла. (Олардың пікірлерінше) бізді қоршап тұрғандардың барлығы Алла Тағала болып табылады, және адам неге құлшылық етсе де ол Аллаға құлшылық еткен болады. Хайуанға, пұтқа, тасқа, адамға, періштеге құлшылық ететіндер – олардың бәрі де Аллаға құлшылық етеді, өйткені, Алла абсолютті болмыс болып табылады».
Әбу Мұхаммед Қазақстани өз мақаласында кәлиманың «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген мағынасының дұрыстығына қатысты төртінші дәлелі ретінде Шейх Фаузанның «И’анатуль-мустафид» деген еңбегінен мынадай үзінді келтіреді:
4). «Шейх Фаузан «Ля иляха илля Аллах» кәлимасы «Алладан басқа құдай жоқ» деген мағынаны береді дейтіндер жайында былай дейді: ««Ля иляха илля Аллах» деген бар болғаны «Ля ма’буда илля Аллах» (Алладан басқа құдай (немесе құлшылық объектісі мағынасындағы құдайлар) жоқ)) дейтіндерге біз «бұл зор адасу» дейміз. Өйткені, бұлай деу арқылы сен Алладан басқа құлшылық етілетіндердің бәрін де «Алла» сөзінің ішіне кіргізіп жібересің. Бұл көпқұдайшылдардың ілімі. Сондықтан да міндетті түрде «хақ» - «лайықты» сөзін айту керек. Өйткені, құдайлар екі түрлі болады. Заңсыз құлшылық етілетін (құдай), және құлшылық етуге лайықты болған соң құлшылық етілетін (құдай). Құлшылыққа лайықты (құдай) - бұл Алла, ал лайықты емес (құдай) – олар бұл тірлікте құлшылық етілетін басқа құдайлар. Алла: «Бұл – Алла Ақиқат (Хақ), ал олардың Одан тысқары құлшылық ететіндері жалған болғандықтан» деген. («И’анатуль-мустафид стр. 62»).
Бұл мәтінде Шейх Фаузанның кәлиманы «Алладан басқа құдай жоқ» деген мағынада қолданатындардың қателіктеріне тоқталып, оны ашып көрсетуге тырысады. Бірақ, оның бұл мәтіні бойынша «Лә иләһа илла Аллаһ» кәлимасын «Ля ма’буда илля Аллах» (Алладан басқа құдай (немесе құлшылық объектісі мағынасындағы құдайлар) жоқ)) деп түсінудің қалайша «зор адасу» болатынын, және оның қалайша Алладан басқа құлшылық етілетіндердің бәрін де «Алла» сөзінің ішіне кіргізіп жіберу екенін түсіну мүмкін емес. Бірақ, Шейх Фаузанның өзінің басқа бір еңбегінде бұған тереңірек тоқталып өткен:
« ...«Алладан басқа құлшылық объектісі жоқ» деп айта отырып кейбір қарапайым мұсылмандар шын мәнінде қателесуде, өйткені, бұл «болмыс Бірлігін» ұстанушылардың айтатындарымен сәйкеседі». (Аш-Шейх ад-Дуктур Салих ибн Фаузан ибн ‘АбдуЛлаh Али Фаузан. Объяснение книги "Толкование слова Единобожия"Шейхуль-Исляма Мухаммада ибн 'Абдуль-Уаhhаба)
Ал ««болмыс Бірлігі» дегеніміз не? Оны ұстанатындар кімдер?» деген сұраққа келсек Шейх оған былай түсініктеме береді:
«Уахдатул-Вуджуд – болмыс Бірлігін» ұстанатындар – бұлар Ибн Араби мен оның ізбасарлары. Олар «Лә илләһа илла Ллаһ»-ты «Алла болып табылмайтын құлшылық объектісі жоқ» (орысша нұсқада «нет существующего объекта поклонения, кроме Аллаhа) деп тәпсірлейді. Мұның мағынасы мынадай, құлшылық объектілерінің барлығы – Алла, өйткені олардың болмысы Жаратушы мен жаратылғанға бөлінбейді, бәрі де – Алла. (Олардың пікірлерінше) бізді қоршап тұрғандардың барлығы Алла Тағала болып табылады, және адам неге құлшылық етсе де ол Аллаға құлшылық еткен болады. Хайуанға, пұтқа, тасқа, адамға, періштеге құлшылық ететіндер – олардың бәрі де Аллаға құлшылық етеді, өйткені, Алла абсолютті болмыс болып табылады».
Міне Араби мен оның ізбасарларының «Лә иләһа илла Аллаһ» кәлимасын осылай тәпсірлеуі себепті Шейх Фаузан кәлиманы «Алладан басқа құдай жоқ» деп түсінуге қарсы болып, оны былай деп түсінуді ұсынады:
«Алладан басқа құлшылыққа лайықты объект жоқ» деп айту дұрысырақ, өйткені, Алладан басқа құлшылық етілетін нәрселер бар, алайда оларға заңсыз құлшылық етіледі.
Енді Шейх Фаузанның бұл пікірінің қаншалықты дұрыс екендігіне тоқталатын болсақ, ең әуелі «жоғарыдағы Ибн Араби мен оның ізбасарларының «Алла болып табылмайтын құлшылық объектісі жоқ» деген мағынаның муғтазилиттер, ашғариттер, матуридиттерге қандай қатысы бар?» деген сауал туады. Өйткені, олар кәлиманы «Алла болып табылмайтын құлшылық объектісі жоқ» деген мағынада мүлде қабылдамайды. Өйткені, Араби мен оның ізбасарларының бұл тәпсірі жалпы Ислам ақидасымен сиыспайтынын әрбір муғтазилит, ашғарит, матуридит мұсылманға да анық.
Шейх Фаузанның Ибн Арабидің «Алла болып табылмайтын құлшылық объектісі жоқ» деген тәпсірінің мағынасын «құлшылық объектілерінің барлығы – Алла, өйткені олардың болмысы Жаратушы мен жаратылғанға бөлінбейді» деп анықтап түсіндіреді. Және Шейхтің муғтазилит, ашғарит, матуридиттердің мұндай мағынамен мүлде келіспейтінін білмеуі мүмкін емес. Сөйте тұра Шейх Фаузан Ибн Араби мен муғтазилит, ашғарит, матуридиттерді ортақ кәлиманы ұстанатындар етіп көрсетеді. Бұған Шейхтің мына сөздері дәлел:
«Алладан басқа құлшылық объектісі жоқ» (яғни, Алладан басқа құдай жоқ) деп айта отырып кейбір қарапайым мұсылмандар (яғни, муғтазилит, ашғарит, матуридиттер) шын мәнінде қателесуде, өйткені, бұл «болмыс Бірлігін» ұстанушылардың (яғни, Ибн Араби мен оның ізбасарларының) айтатындарымен сәйкеседі».
Шын мәнінде, Ибн Араби ұсынатын «Алла болып табылмайтын құлшылық объектісі жоқ» деген тәпсір муғтазилит, ашғарит, матуридитер ұстанатын «Алладан басқа құдай жоқ» деген мағынамен ешқандай да сәйкеспейді. Өйткені, «Алладан басқа құдай жоқ» кәлимасы «Алладан басқалардың ешқайсысы құдай емес» деген анық мағынаны береді. Міне, муғтазилит, ашғарит, матуридиттердің түсінігіндегі мағына осы. Және бұл бірден бір дұрыс мағына болып табылады. Ал мұның Ибн Араби ұсынатын «Алла болып табылмайтын құлшылық объектісі жоқ» деген мағынаға мүлде кереғар мағына екендігі кімге болса да анық болуы тиіс.
Шын мәнінде «Лә илләһа илла Аллаһ» кәлимасының тура мағынасы «Алладан басқа құдай жоқ» болып табылады. Бірақ, өкінішке орай, қалаған адамның «Лә илләһа илла Аллаһ» кәлимасын өз түсінуі бойынша тәпсірлеуіне мүмкіндігі бар, соның салдарынан да оның көптеген «дұрыс» нұсқалары пайда болуда.
Мысалға, уаххабилер «Лә илләһа илла Аллаһ» кәлимасын «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ»(Махмуд Әбдурразиқ келтірген нұсқа), «Бір Алладан басқа құлшылыққа лайық жоқ» (Шейһ Әбдулуаххабтың нұсқасы), «Алладан басқа құлшылыққа лайықты объект жоқ» (Шейх Фаузанның нұсқасы), «Алладан басқа құлшылыққа лайық ешкім жоқ», «Алладан басқа лайықты құдай жоқ» (Әбу Мұхаммед Қазақстани келтіретін нұсқалар), «Алладан басқа құлшылық етілуге ештеңенің де құқығы жоқ» (Шейх Усайминнің нұсқасы) тәрізді түрлі нұсқаларда тәпсірлейді.
Өзара айырмашылықтары бар осыншама «дұрыс» нұсқаларды ұсына отырып олар өзге мұсылмандардың тәпсірлерін бұрыс санайды. Сол сияқты Ибн Араби да «Лә илләһа илла Аллаһ» кәлимасын «Алла болып табылмайтын құлшылық объектісі жоқ» деп өзінше тәпсірлеп оны тек осылай деп түсінген дұрыс деп санайды. Және ол да уаххаби шейхтер тәрізді өз тәпсірін қабылдамайтын муғтазилит, ашғарит, матуридитерді адасқандар санайды. Олай болса оның қате тәпсіріне муғтазилит, ашғарит, матуридиттердің қандай қатысы болуы мүмкін?
Ашғарит, матуридиттер «Лә илләһа илла Аллаһ» кәлимасын «Алладан басқа құдай жоқ» деп түсінеді. Және бұл мағына арқылы олар Шейх Фаузан айтатындай «Алладан басқа құлшылық етілетіндердің бәрін де «Алла» сөзінің ішіне кіргізіп жібермейді».
Шын мәнінде, «құлшылық объектілерінің барлығы – Алла болып табылады, өйткені олардың болмысы Жаратушы мен жаратылғанға бөлінбейді, бізді қоршап тұрғандардың барлығы Алла Тағала болып табылады, және адам неге құлшылық етсе де ол Аллаға құлшылық еткен болады. Хайуанға, пұтқа, тасқа, адамға, періштеге құлшылық ететіндер – олардың бәрі де Аллаға құлшылық етеді» деп түсінгенде ғана адам барлық құлшылық объектілерін Алланың ішіне енгізіп жіберген болып табылады.
Бірақ, жоғарыда айтылғандай ашғарит, матуридиттер «Алладан басқа құдай жоқ» деген сөзді мұндай мағынада түсінбейді. Демек, олардың ұстанатын мағынасы Алладан басқа құлшылық объектілерін Алла сөзінің ішіне кіргізу болып табылмайды. Олай болса олардың түсініктері Шейх Фаузан айтатындай «зор адасу» да емес, сондай-ақ ол көпқұдайшылдардың іліміне де жатпайды. Мұндай жағдайда кәлимада міндетті түрде «хақ» - «лайықты» сөзін айтудың қажеттілігі жойылады.
6. Кәлимадағы «хақ» сөзінің «құлшылыққа лайыққа» айналу «тарихы»
«Лә иләха иллаллаһ» деген кәлиманы «Лә ма’буда иллә Аллах» (Алладан басқа құдай яғни құлшылық объектісі жоқ) деп «қате» түсінуден сақтану үшін Шейх Фаузан «міндетті түрде «хақ» - «лайықты» сөзін айту керек»деген ұсыныс жасайды. Бірақ, Шейхтің «...міндетті түрде «хақ» - «лайықты» сөзін айту керек» дейтін пікірінде түсініксіз тұстар бар. Арабша «Хақ» сөзі ақиқат деген мағынаны білдіретіні белгілі. Және Шейхтен келтірілетін мәтіннің соңында «Бұл – Алла Ақиқат (хақ)» деген сөздер де бар. Демек, Шейх «хақ» сөзін«ақиқат» мағынасында алып отыр. Бірақ, кәлимаға енгізілген кезде бұл сөздің қалай «лайыққа» айналып кететіні түсініксіздік тудырады.
Енді осы мәселені жақсырақ түсіну үшін «хақ» сөзіне қатысты уаххабилердің тағы бір көрнекті шейхтерінің бірі Шейх Усайминнің не айтатынына назар аударайық:
«... «Одан басқа» дегенді білдіретін (Алланың) сөзі сөзде жоқ, бірақ, тұспалданатын, тастап кетілген бекімді алмастыру болып табылады. Бұл сөз - мағынаны аяқтауға қажетті хақ сөзі. Соған сәйкес мынадай мағына тұспалданады: «лә иләһа иллә һуә – (дегеніміз) (лә илаһа хақ) құлшылық етілуге ештеңенің де құқығы жоқ, (иллаллаһ) Алладан басқа. Сонымен, түсіп қалған «хақ» сөзі Алладан басқа құдай ретінде қабылданатындар болса да, құлшылық етілетін ол «әлиһалардың» жалған құдайлар екенін түсіндіреді. Оларда ешқандай құдайлық қасиеттер жоқ, және олар құлшылыққа лайық емес. (Шейх Усайминнің Маджму Фатауасы, Шарх Саласат ал-Усул бөлімі, 6 т. 66 бет)
Мұнда «лә илаһа иллаллаһ» кәлимасында көрінбейтін, бірақ, тұспалданатын, тастап кетілген «хақ» деген сөз бар екені, және бұл сөзсіз кәлиманың мағынасы толық ашылмай, аяқталмай қалатындығы жөнінде пікір айтылады. Бұл жаймен біз жоғарыдағы Әбу Мұхаммед Қазақстанидің дәлелдерін талдау барысында таныстық, және оған қатысты қарсы пікірлер де айтылды. Жоғарыдағы мәтіннің ерекше назар аударатын тұсы, мұнда Шейх Усайминнің тарапынан «хақ» сөзіне қатысты пікір былайша нақтылана түседі:
«...Соған сәйкес мынадай мағына тұспалданады: «лә иләһа иллә һуә – ([I]лә илаһа хақ) құлшылық етілуге ештеңенің де құқығы жоқ, (иллаллаһ) Алладан басқа.
Яғни, Шейхтің пікірі бойынша «тұспалданатын», бірақ, түсіп қалған «хақ» сөзін қосқанда «лә илаһа иллаллаһ» кәлимасы «лә илаһа хақ илла Аллаһ» деген өзінің шынайы мағынасына ие болады. Бірақ, Шейх ұсынатын бұл шынайы мағына оның өзі тәпсірлейтіндей «Алладан басқа .құлшылық етілуге ештеңенің де құқығы жоқ» деген мағынаны емес, «Алладан басқа ақиқат құдай жоқ» деген мағынаны беретін болып шығады. Өйткені, мұндағы«хақ» деген сөз Шейхтің айтуы бойынша өзінің «ақиқат» деген мағынасымен Алладан басқа құлшылық етілетін құдайлардың «жалған» екендігін айғақтайды.
Сонымен, түсіп қалған «хақ» сөзі Алладан басқа құдай ретінде қабылданатындар болса да, ол құлшылық етілетін «әлиһалардың» жалған құдайлар екенін түсіндіреді. Оларда ешқандай құдайлық қасиеттер жоқ, және олар құлшылыққа лайық емес.
Бұл мәтінде Алла «ақиқат», ал басқа құдайлар «жалған» делінеді. Олар жалған болса, демек, олар құлшылыққа«лайық» емес. Міне, «хақ» сөзінің «лайыққа» айналуы осылай жүзеге асады. Әуелі «Алладан басқа құдай жоқ» деген кәлимаға «ақиқат» сөзіне қиыннан қиыстырып орын тауып берілді де, сонан соң ол сөз еппен ғана«лайықты» сөзіне айналдырылып жіберілді. Бірақ, бұл да аз көрінеді, сол себепті де «лайықты» сөзіне«құлшылыққа» деген сөзді де сәтті түрде қосақтап жібереді.
Осындай ептілікпен жасалған мағына ауыстырулардан кейін кейбір аңқау мұсылмандар «Алладан басқа құдай жоқ» деген шынайы мағынадан қалай көз жазып, «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген жасанды мағынаны қалай құшақтап қалғандарын өздері де аңғармай қалды. Мұндай шеберлікке қалай тәнті болмассың?
7. «Хақ» сөзінің «құлшылыққа лайыққа» айналу себебі
Егер уаххабилер үшін кәлиманы өзгерту соншалықты қажет болса, онда оны «хақ» сөзінің тура мағынасы арқылы «Алладан басқа ақиқат құдай жоқ» деген нұсқада қабылдау дұрысырақ болар еді. Одан қалды,«Алладан басқа лайықты құдай жоқ» деген нұсқа да қисынға сияр еді. Бірақ, мұндай мағынадағы нұсқалар уахаббилерді мүлде қанағаттандырмайды.
Бұл нұсқалар уаххабилерді неге қанағаттандырмайды? Өйткені, олар үшін кәлимаға міндетті түрде құлшылық сөзі қосылуы қажет. Сол арқылы олар өздерінің «Таухид рубубия,– Аллаһты жалғыз Жаратушы, Иелік етуші, Басқарушы деп мойындау, Таухид улуһия – Аллаһты құлшылықта жалғыздау, Таухид әсма-и уәс-сифат» - Аллаһты, Оның көркем есімдері мен жоғары сипаттарында жалғыздау деп таухидті үшке бөлетін «дұрыс»ұстанымдарына сәйкес «дұрыс» кәлима жасауға тырысуда.
Бұл не үшін қажет? Уахаббилердің «дұрыс» ақидалары бойынша мүшіріктер таухид рубубияны мойындайды да, бірақ таухид улуһияны ұстанбайды. Сондықтан да таухид рубубия ғана көрініс табатын «Алладан басқа құдай жоқ» деген мағына сол мүшіріктерге тән мағына болып табылады. Және мүшіріктердің осы мағынасын муғтазилит, ашғарит, матуридиттер тәрізді адасқан мұсылмандар да ұстанады.
Осындай мүшіріктер мен адасқан мұсылмандардан араларын ашу үшін уахаббилер таухид улуһияға негізделген «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген жаңа мағынадағы кәлиманы қолданысқа енгізуге тырысуда. Олар үшін калимада міндетті түрде таухид улюһия көрініс табуы тиіс. Сол себепті де олар«ақиқатты» белден басып, «лайықты» сөзін де азсынып, бидғат екеніне де қарамастан «құлшылыққа лайықты» деген сөзді калимаға енгізбек болуда.
Өйткені, бұл оларды бүткіл мүшіріктер мен адасқандардан ерекшелейтін, олардың туралықтарын айшықтайтын, олардың жұмақтық екендіктерін білдіретін басты белгі болмақ. Сондықтан да Шейх Фаузан мен Шейх Усайминнің, және басқа да шейхтердің ұсынған «хақ» сөзі «ақиқат» емес, «лайықтыға» айналып, ақыр соңында «құлшылыққа лайықты» болып тынды.
Кейбір уаххаби шейхтердің пікірлеріне ден қойсаң олар үшін кәлима нұсқаларының қаншалықты көп болғаны, және олардың қандай мағынада болғаны маңызды емес тәрізді көрінеді. Олар үшін ең маңыздысы мұсылмандарды «Алладан басқа құдай жоқ» деген жалғыз нұсқадан қайтару. Мұндай пиғыл мына бір үзіндіден жақсы байқалады:
«Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып аудармашылардың ұлы шахадат «лә иләһә иллә Аллаһ»-қа қатысты көзқарастарын өзгертіп, оны кем дегенде «Алладан басқа лайықты құдай жоқ» деп, ал дұрысы «Алладан басқа (құлшылыққа) лайық құдай жоқ», немесе «Алладан басқа құлшылыққа лайық ешкім жоқ» аударуға шақырамын». («О переводе свидетельства «Ля иляха илля Ллах». Абу Мухаммад Казахстани).
Мұнда Әбу Мұхаммед Қазақстани «Алладан басқа құдай жоқ» деген «бұрыс» мағынаның орнына бір емес үш «дұрыс» нұсқаны таңдауға ұсынды. Бірақ, шын мәнінде бұл үш нұсқаның да мағыналары өзгеріске ұшыраған нұсқалар екені көрініп тұр. Бірақ авторға муғтазилит, ашғарит, матуридиттер тәрізді «адасқан мұсылмандар» ұстанатын дұрыс нұсқадан көрі «тура жолдағы» уаххабилер ұстанатын бұрыс нұсқалар артық көрінетін тәрізді.
8. «Құлшылыққа лайықты» сөзін кәлимаға кіріктірудің қателігі
Енді уахаббилер қолданысқа енгізуге тырысатын «Алладан басқа құлшылыққа лайықты құдай жоқ» деген мағынадағы «құлшылыққа лайықты» сөзіне біраз назар аударалық. Негізінде, бұл сөзді калимаға қыстыру міндетті еместігі өз алдына, ол тіпті қателік болып та табылады. Оған мынадай дәлелдерді келтіруге болады:
Біріншіден, Егер Алла жалғыз ғана құдай болса, Одан өзге құдай болмаса, онда Одан өзгелерге құлшылық етудің дұрыс емес екені өз алдына, ол тіпті қисынсыз болып табылады. Өйткені, белгілі бір құдайдың жоқ екеніне көзі жеткен адам оған құлшылық етпейді. Мысалға, құдайды жоқ дейтін дінсіздер құдайға сиынып, құлшылық амалдарын атқаруды қажет санамайды. Олар үшін бұл бос әурешілік. Сол сияқты Алладан басқа құдайдың жоқ екенін жақсы түсінген адам да өзге құдайларға сиынып, оларға арнап құлшылық амалдарын атқаруды қажет санамайды. Өйткені, ол да оны бос әурешілік санайды.
Жалпы, кәлиманың «Алладан басқа құдай жоқ» деген мағынасы Алладан өзге құдайларды жоққа шығару арқылы өзге құдайға құлшылық етуге ешқандай негіз қалдырмайды. Осылайша «Алладан басқа құдай жоқ» деген кәлима өзінің анық мағынасымен өзге құдайға құлшылық ету мәселенін түп-тамырымен жоққа шығарады.
Екіншіден, «Илаһ» деген сөз «құдай» деген мағынаны береді. Ал құдай мен құлшылықты бөліп қарау мүмкін емес. Құдай бар жерде міндетті түрде құлшылық болады, немесе, құлшылық бар жерде міндетті түрде құдай болады. Басқаша айтсақ тек құдайға ғана құлшылық етіледі, немесе құлшылық тек құдайға ғана бағышталады. Олай болса «Алладан басқа құдай жоқ» деген сөйлемде ашық айтылмаса да «құлшылыққа лайық» деген анық мағына қамтылады. Бұл тұрғыдан алғанда уаххабилермен толық келісуге болады. Бірақ, олардың тарапынан жіберілген қателіктер:
Кейбір уаххаби шейхтердің пікірлеріне ден қойсаң олар үшін кәлима нұсқаларының қаншалықты көп болғаны, және олардың қандай мағынада болғаны маңызды емес тәрізді көрінеді. Олар үшін ең маңыздысы мұсылмандарды «Алладан басқа құдай жоқ» деген жалғыз нұсқадан қайтару. Мұндай пиғыл мына бір үзіндіден жақсы байқалады:
«Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып аудармашылардың ұлы шахадат «лә иләһә иллә Аллаһ»-қа қатысты көзқарастарын өзгертіп, оны кем дегенде «Алладан басқа лайықты құдай жоқ» деп, ал дұрысы «Алладан басқа (құлшылыққа) лайық құдай жоқ», немесе «Алладан басқа құлшылыққа лайық ешкім жоқ» аударуға шақырамын». («О переводе свидетельства «Ля иляха илля Ллах». Абу Мухаммад Казахстани).
Мұнда Әбу Мұхаммед Қазақстани «Алладан басқа құдай жоқ» деген «бұрыс» мағынаның орнына бір емес үш «дұрыс» нұсқаны таңдауға ұсынды. Бірақ, шын мәнінде бұл үш нұсқаның да мағыналары өзгеріске ұшыраған нұсқалар екені көрініп тұр. Бірақ авторға муғтазилит, ашғарит, матуридиттер тәрізді «адасқан мұсылмандар» ұстанатын дұрыс нұсқадан көрі «тура жолдағы» уаххабилер ұстанатын бұрыс нұсқалар артық көрінетін тәрізді.
8. «Құлшылыққа лайықты» сөзін кәлимаға кіріктірудің қателігі
Енді уахаббилер қолданысқа енгізуге тырысатын «Алладан басқа құлшылыққа лайықты құдай жоқ» деген мағынадағы «құлшылыққа лайықты» сөзіне біраз назар аударалық. Негізінде, бұл сөзді калимаға қыстыру міндетті еместігі өз алдына, ол тіпті қателік болып та табылады. Оған мынадай дәлелдерді келтіруге болады:
Біріншіден, Егер Алла жалғыз ғана құдай болса, Одан өзге құдай болмаса, онда Одан өзгелерге құлшылық етудің дұрыс емес екені өз алдына, ол тіпті қисынсыз болып табылады. Өйткені, белгілі бір құдайдың жоқ екеніне көзі жеткен адам оған құлшылық етпейді. Мысалға, құдайды жоқ дейтін дінсіздер құдайға сиынып, құлшылық амалдарын атқаруды қажет санамайды. Олар үшін бұл бос әурешілік. Сол сияқты Алладан басқа құдайдың жоқ екенін жақсы түсінген адам да өзге құдайларға сиынып, оларға арнап құлшылық амалдарын атқаруды қажет санамайды. Өйткені, ол да оны бос әурешілік санайды.
Жалпы, кәлиманың «Алладан басқа құдай жоқ» деген мағынасы Алладан өзге құдайларды жоққа шығару арқылы өзге құдайға құлшылық етуге ешқандай негіз қалдырмайды. Осылайша «Алладан басқа құдай жоқ» деген кәлима өзінің анық мағынасымен өзге құдайға құлшылық ету мәселенін түп-тамырымен жоққа шығарады.
Екіншіден, «Илаһ» деген сөз «құдай» деген мағынаны береді. Ал құдай мен құлшылықты бөліп қарау мүмкін емес. Құдай бар жерде міндетті түрде құлшылық болады, немесе, құлшылық бар жерде міндетті түрде құдай болады. Басқаша айтсақ тек құдайға ғана құлшылық етіледі, немесе құлшылық тек құдайға ғана бағышталады. Олай болса «Алладан басқа құдай жоқ» деген сөйлемде ашық айтылмаса да «құлшылыққа лайық» деген анық мағына қамтылады. Бұл тұрғыдан алғанда уаххабилермен толық келісуге болады. Бірақ, олардың тарапынан жіберілген қателіктер:
1). Алланың құлшылыққа лайықты екендігі жөніндегі ақиқатты жаңалық етіп ұсынып, сол негізде жаңа кәлима жасап, қажетсіз дау тудыруда.
2). «лә илаһа иллаллаһ» кәлимасының тура мағынасы емес тәпсірі ғана болып табылатын «Алладан басқа құлшылыққа лайықты құдай жоқ» деген мағынаны түпнұсқа ретінде ұсынуда.
3). Құран мен Сүннетте нақты көрініс тапқан «Алладан басқа құдай жоқ» деген дұрыс мағынаға қате мағына ретінде тиым салуда.
Үшіншіден, «Алладан басқа құдай жоқ» деген сөзде жалпы, Алладан өзге ешқандай да құдайдың болуы мүмкін емес, олардың бәрі де құдайлар емес, құдай тек бір Алла ғана деген кесімді мағына көрініс тапқан. Ал уаххабилер ұсынатын «Алладан басқа құлшылыққа лайықты құдай жоқ» деген нұсқаны Алладан өзге де құдайлар бар, бірақ Алладан басқа құлшылық етуге лайықты құдай жоқ» деген мағынада да түсінуге болады. Демек, бұл нұсқа шынайы тауһид көрініс табуы тиіс кемел кәлиманың міндетін атқаруға жарамайды.
Кәлиманың «Алладан басқа құдай жоқ» деген мағынасы «Алладан өзге құлшылық етілуге лайық басқа құдай бар ма, әлде жоқ па?» деген екіұшты ой тудырмастан «Алладан басқа (ешқандай да) құдай жоқ» деп мәселеге түпкілікті нүкте қояды. Сонысымен де ол өзінің шынайы тауһидті, яғни қай жағынан алып қарасаң да Алланың жалғыздығын айшықтайтын кемел мағына болып табылады.
Иманның басты шарты Алланың жалғыз құдай екендігін жүрекпен қабылдап, тілімен бекіту. Осы арқылы адамның мүмін, не мүшірік екені анықталады. Сол себепті де тауһидтің кәлимасы «Алладан басқа құдай жоқ» мүмін мен мүшіріктің арасын бөліп тұрған дуалдың қақпасы. Бұл қақпа арқылы енген адам мүмін болса, қақпадан енбеген адам мүшірік болады.
Кәлима қақпасынан енген мүмін бір Аллаға ғана құлшылық етудің қажеттілігіне еш күмән келтірмейді. Өйткені, ол үшін Алладан басқа құдай жоқ. Ал кәлима қақпасынан енбеген, яғни Алладан басқа құдай жоқ екендігін мойындамайтын мүшірікке бір Аллаға құлшылық етудің қажеттігін қанша жерден түсіндірсең де ол оны бәрібір ұқпайды. Өйткені, ол Алладан басқа да құдайлар бар деп біледі. Бұл жайында Құранда мынадай аяттар бар:
«Тәңірлерді бір-ақ тәңір қыла ма? Әрине, бұл тым таңғажайып нәрсе». Олардың бастықтары келіп: «Жүріңдер, өз тәңірлеріңде сабыр ете тұрыңдар. Сөз жоқ, бұл бір мақсатты нәрсе». «Тіпті бұны біз өзге дінде естіген емеспіз. Бұл мүлде бір жасанды жол». Құран Кәрім. Сад 38:5-7
Құранда Раббыңды бір ғана деп еске алған кезіңде, олар жиренген түрде арттарына бұрылып кете береді. Құран Кәрім. Исра 17:46
(Мұхаммед Ғ.С.) расында қарсы болғандарды, үгіттесең де үгіттемесең де бәрі бірдей. Олар иман келтірмейді, Алла олардың жүректерін, құлақтарын бітеген, әрі көздерінде перде бар. Сондай-ақ олар үшін зор қинау бар. Құран Кәрім. Бақара 2:6,7
Демек, бір Аллаға ғана құлшылық етуі үшін мүмінге «Алладан басқа құдай жоқ» деген кәлима жеткілікті болса, Алланың біреу екенін мойындамайтын, яғни Аллаға иман келтірмеген мүшіріктерге «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деп сан рет айтсаң да олар Алладан өзгелерге құлшылық етулерін қоймайды. Сондықтан да бәрібір түсінбейтін оларға бола кәлимаға «құлшылыққа лайық» сөзін қосып дұрыс кәлиманы бұзудың қажеті жоқ.
2). «лә илаһа иллаллаһ» кәлимасының тура мағынасы емес тәпсірі ғана болып табылатын «Алладан басқа құлшылыққа лайықты құдай жоқ» деген мағынаны түпнұсқа ретінде ұсынуда.
3). Құран мен Сүннетте нақты көрініс тапқан «Алладан басқа құдай жоқ» деген дұрыс мағынаға қате мағына ретінде тиым салуда.
Үшіншіден, «Алладан басқа құдай жоқ» деген сөзде жалпы, Алладан өзге ешқандай да құдайдың болуы мүмкін емес, олардың бәрі де құдайлар емес, құдай тек бір Алла ғана деген кесімді мағына көрініс тапқан. Ал уаххабилер ұсынатын «Алладан басқа құлшылыққа лайықты құдай жоқ» деген нұсқаны Алладан өзге де құдайлар бар, бірақ Алладан басқа құлшылық етуге лайықты құдай жоқ» деген мағынада да түсінуге болады. Демек, бұл нұсқа шынайы тауһид көрініс табуы тиіс кемел кәлиманың міндетін атқаруға жарамайды.
Кәлиманың «Алладан басқа құдай жоқ» деген мағынасы «Алладан өзге құлшылық етілуге лайық басқа құдай бар ма, әлде жоқ па?» деген екіұшты ой тудырмастан «Алладан басқа (ешқандай да) құдай жоқ» деп мәселеге түпкілікті нүкте қояды. Сонысымен де ол өзінің шынайы тауһидті, яғни қай жағынан алып қарасаң да Алланың жалғыздығын айшықтайтын кемел мағына болып табылады.
Иманның басты шарты Алланың жалғыз құдай екендігін жүрекпен қабылдап, тілімен бекіту. Осы арқылы адамның мүмін, не мүшірік екені анықталады. Сол себепті де тауһидтің кәлимасы «Алладан басқа құдай жоқ» мүмін мен мүшіріктің арасын бөліп тұрған дуалдың қақпасы. Бұл қақпа арқылы енген адам мүмін болса, қақпадан енбеген адам мүшірік болады.
Кәлима қақпасынан енген мүмін бір Аллаға ғана құлшылық етудің қажеттілігіне еш күмән келтірмейді. Өйткені, ол үшін Алладан басқа құдай жоқ. Ал кәлима қақпасынан енбеген, яғни Алладан басқа құдай жоқ екендігін мойындамайтын мүшірікке бір Аллаға құлшылық етудің қажеттігін қанша жерден түсіндірсең де ол оны бәрібір ұқпайды. Өйткені, ол Алладан басқа да құдайлар бар деп біледі. Бұл жайында Құранда мынадай аяттар бар:
«Тәңірлерді бір-ақ тәңір қыла ма? Әрине, бұл тым таңғажайып нәрсе». Олардың бастықтары келіп: «Жүріңдер, өз тәңірлеріңде сабыр ете тұрыңдар. Сөз жоқ, бұл бір мақсатты нәрсе». «Тіпті бұны біз өзге дінде естіген емеспіз. Бұл мүлде бір жасанды жол». Құран Кәрім. Сад 38:5-7
Құранда Раббыңды бір ғана деп еске алған кезіңде, олар жиренген түрде арттарына бұрылып кете береді. Құран Кәрім. Исра 17:46
(Мұхаммед Ғ.С.) расында қарсы болғандарды, үгіттесең де үгіттемесең де бәрі бірдей. Олар иман келтірмейді, Алла олардың жүректерін, құлақтарын бітеген, әрі көздерінде перде бар. Сондай-ақ олар үшін зор қинау бар. Құран Кәрім. Бақара 2:6,7
Демек, бір Аллаға ғана құлшылық етуі үшін мүмінге «Алладан басқа құдай жоқ» деген кәлима жеткілікті болса, Алланың біреу екенін мойындамайтын, яғни Аллаға иман келтірмеген мүшіріктерге «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деп сан рет айтсаң да олар Алладан өзгелерге құлшылық етулерін қоймайды. Сондықтан да бәрібір түсінбейтін оларға бола кәлимаға «құлшылыққа лайық» сөзін қосып дұрыс кәлиманы бұзудың қажеті жоқ.
9. Кәлимаға қатысты кейбір қате түсініктер мен бұрмалаулар
Исламда «уаххабшылар» деген атаумен кеңінен танымал болған мұсылман тобының бастауында 18 ғасырда өмір сүрген шейх Мұхаммед ибн Әбдулуаххаб ибн Сүлеймен әт-Тамимидің тұрғаны мәлім. Осы Шейхтің Ислам ақидасын оқып-үйренуді бастаған мұсылмандарға әліппе ретінде ұсынылатын «Үш негіз, және олардың дәлелдері» деген еңбегі бар. Қазіргі кезеңде кеңінен таралған, көптеген тәпсірлер жазылған, әрбір уаххаби мұсылман жата-жастана оқып, тіпті жаттап алуға тырысатын бұл еңбекте кәлимаға қатысты мынадай пікір бар:
Алла Тағаланың сөзі «Алладан басқа құдай жоқ» кәлимасына нұсқайды:
«Алла (Т.), періштелер және әділет үстінде тұрушы ғылым иелері, расында тым үстем, хикмет иесі Алладан басқа ешбір тәңір жоқтығына куәлік берді». (Әли Имран 3:18)
Бұл: «Бір Алладан басқа құлшылыққа лайықты жоқ» дегенді білдіреді.
«Құдай жоқ» сөзі Алладан басқа құлшылық етілетіндердің бәрін теріске шығарады. «Алладан басқа» сөзі Бір Аллаға құлшылық етудің қажеттігін бекітеді.
(«Три принципа и их доказательства». Мухаммад бин Сулейман ат-Тамими. Источник: www.chechen.org/ )
Егер мұқият оқып отырсаң бұл мәтінде белгілі бір қарама-қайшылықтар мен пікір айырмашылықтары орын алғанын байқауға болады:
1). Жоғарыдағы аятта Шейх ұсынатын «Бір Алладан басқа құлшылыққа лайықты жоқ» деген нұсқаның дұрыстығына бұлтартпас дәлел болатын нақты «хақ», немесе «құлшылық» деген сөздер мүлде көрініс таппаған.
2). Шейх Мұхаммед ибн Әбдулуаххаб «Алла (Т.), періштелер және әділет үстінде тұрушы ғылым иелері, расында тым үстем, хикмет иесі Алладан басқа ешбір тәңір жоқтығына куәлік берді» деген аятты «Бір Алладан басқа құлшылыққа лайықты жоқ» деген емес, «Алладан басқа құдай жоқ» кәлимасына нұсқайды» деп атап көрсетеді.
3). Мәтінде келтірілетін «Бір Алладан басқа құлшылыққа лайықты жоқ» деген Шейхтің сөзі мен қазіргі қолданыстағы «Алладан басқа құлшылыққа лайықты құдай жоқ» деген нұсқада айтарлықтай айырмашылық бар. Шейхтің нұсқасында «бір» деген сөз бар да «құдай» деген сөз жоқ. Ал, қазіргі нұсқада керісінше, «бір» сөзі жоқ та «құдай» сөзі бар. Ал «бір» сөзі мен «құдай» сөзінің кәлимада айтылып, айтылмауының маңызы елеулі. Мұны ескермей аттап кетуге болмайды.
4). Мәтіннің екінші бөлігіндегі ««Құдай жоқ» сөзі Алладан басқа құлшылық етілетіндердің бәрін теріске шығарады» деген талдауында Шейх «құлшылыққа лайықты жоқ» деген өз сөзін, немесе қазіргі қолданыстағы «құлшылыққа лайықты құдай жоқ» деген сөзді емес «құдай жоқ» деген сөзді түпнұсқа ретінде алады.
5). «Құдай жоқ» сөзі Алладан басқа құлшылық етілетіндердің бәрін теріске шығарады. «Алладан басқа» сөзі Бір Аллаға құлшылық етудің қажеттігін бекітеді» деген Шейхтің сөздеріне зейін қойсаң, мұнда «құлшылық етілетіндер», «құлшылық ету қажеттігін» деген сөздердің негізгі сөзге тәпсір ретінде көрініс тапқан. Егер «құдай жоқ» сөзі кейбір шейхтер айтатындай «құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген анық мағынаны білдіретін болса, онда Шейхтің онсыз да анық нәрсені қайталап түсіндіруін қалай түсінуге болады?
Жоғарыдағы пікірлерден Шейх Мұхаммед ибн Әбдулуаххаб «Бұл: Бір Алладан басқа құлшылыққа лайықты жоқ дегенді білдіреді» деген сөзді «Алладан басқа құдай жоқ, демек, Одан басқа құлшылыққа лайықты құдай да жоқ» деген тәпсір ретінде айтқан болуы мүмкін деген қортынды шығаруға болады. Бірақ, оның еңбегін тәпсірлей бастаған кейінгі шейхтер оның «Бұл: Бір Алладан басқа құлшылыққа лайықты жоқ дегенді білдіреді» деген сөзін тәпсір ретінде емес кәлиманың тура мағынасы ретінде ұсыну деп ұғынып, оны «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген нұсқаның дұрыстығына дәлел ретінде ұсына бастаған.
Олардың бұл істеріне кәлиманың жаңа нұсқасын бекітуге дәлел болатын Шейх Мұхаммед бин Сүлеймен әт-Тамимидің пікірін табудың қажеттілігі себеп болған деп болжауға болады. Сондықтан да олар Шейхтің пікірін өздерінше түсіндіріп, өздерінше аудара отырып, тіпті оны бұрмалап ұсынуға да жол берген. Бұған жоғарыда келтірілген мәтінінің өзгертілген басқа аудармасы дәлел болады. Мұндағы айырмашылықтар қою әріптермен көрсетілген.
Алла Тағаланың сөзі (.......) кәлимасына нұсқайды:
«Алла (Т.), періштелер және әділет үстінде тұрушы ғылым иелері, расында тым үстем, хикмет иесі Алладан басқа құлшылыққа лайықты ешбір тәңір жоқтығына куәлік берді». (Әли Имран 3:18)
Мұның мағынасы: «Бір Алладан басқа құлшылыққа лайықты жоқ».
«Құлшылыққа лайықты ешкім жоқ» сөзі Алладан басқа құлшылық етілетіндердің барлығын теріске шығарады. «Алладан басқа» сөзі Бір Аллаға құлшылық етудің қажеттігін бекітеді.
(Мухаммада бин Сулейман ат-Тамими. «Три принципа и их доказательства» Источник: sunnaonline.com
Бұл аудармада Шейх Мұхаммед бин Сүлеймен әт-Тамимидің айтқан сөзі алынып тасталып, ал айтпаған сөздері қосылып аудармашының қалауынша «қожалық» істеуі байқалады. Мұнда неге екені белгісіз мәтіннің басындағы Шейхтің «Алла Тағаланың сөзі «Алладан басқа құдай жоқ» кәлимасына нұсқайды» деген сөзіндегі «Алладан басқа құдай жоқ» кәлимасы түсіп қалған. Мұнда тіпті, Шейхтің сөздерін қойып оның келтірген Құран аятын да өз түсініктерінше бұрмалап, Құранға да түзету жасаған.
Жалпы, соңғы кездерде жаңа мағынаны қолданған еңбектер мен мақалалар көбейіп, тіпті Құран аудармаларында да жаңа мағыны қолдану үрдісі бел алуда. Мұндай мысалдарды уаххабилік әдебиеттерден көптеп келтіруге болады.
(Мұхаммед Ғ.С.) сенен бұрын бір пайғамбар жіберсек, оған: “Күдіксіз Менен басқа құлшылыққа лайық ешбір тәңір жоқ. Онда Маған ғана құлшылық қылыңдар” деп қана уахи етіп, жібердік. Құран Кәрім. Әнбия 21: 25
(Мұхаммед Ғ.С.) Алла періштелерді өз әмірлерінен бір рухпенен (уахименен) құлдарынан қалағанына: “Рас Менен басқа құлшылыққа лайық ешбір Тәңір жоқ. Әрі менен қорқыңдар” деп ескертіңдер делінген түрде түсіріледі. Құран Кәрім. Нахыл 16:2
Осылайша уахаббилер өздерінің қателескендерімен қоймай Құранға да қол салуда. Енді Шейх Мұхаммед ибн Әбдулуаххаб әт-Тәмимидің кәлимаға қатысты пікіріне қайтып оралайық. Егер оның «Бұл: Бір Алладан басқа құлшылыққа лайықты жоқ дегенді білдіреді» деген сөзі жай ғана кәлиманың мағынасын ашатын тәпсір емес, оны «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деп түсінуді міндеттеу болған жағдайда да бұл ештеңені өзгертпейді. Өйткені, оның келтіретін аятын бұлтартпас дәлел ретінде қабылдау қиын.
Исламда «уаххабшылар» деген атаумен кеңінен танымал болған мұсылман тобының бастауында 18 ғасырда өмір сүрген шейх Мұхаммед ибн Әбдулуаххаб ибн Сүлеймен әт-Тамимидің тұрғаны мәлім. Осы Шейхтің Ислам ақидасын оқып-үйренуді бастаған мұсылмандарға әліппе ретінде ұсынылатын «Үш негіз, және олардың дәлелдері» деген еңбегі бар. Қазіргі кезеңде кеңінен таралған, көптеген тәпсірлер жазылған, әрбір уаххаби мұсылман жата-жастана оқып, тіпті жаттап алуға тырысатын бұл еңбекте кәлимаға қатысты мынадай пікір бар:
Алла Тағаланың сөзі «Алладан басқа құдай жоқ» кәлимасына нұсқайды:
«Алла (Т.), періштелер және әділет үстінде тұрушы ғылым иелері, расында тым үстем, хикмет иесі Алладан басқа ешбір тәңір жоқтығына куәлік берді». (Әли Имран 3:18)
Бұл: «Бір Алладан басқа құлшылыққа лайықты жоқ» дегенді білдіреді.
«Құдай жоқ» сөзі Алладан басқа құлшылық етілетіндердің бәрін теріске шығарады. «Алладан басқа» сөзі Бір Аллаға құлшылық етудің қажеттігін бекітеді.
(«Три принципа и их доказательства». Мухаммад бин Сулейман ат-Тамими. Источник: www.chechen.org/ )
Егер мұқият оқып отырсаң бұл мәтінде белгілі бір қарама-қайшылықтар мен пікір айырмашылықтары орын алғанын байқауға болады:
1). Жоғарыдағы аятта Шейх ұсынатын «Бір Алладан басқа құлшылыққа лайықты жоқ» деген нұсқаның дұрыстығына бұлтартпас дәлел болатын нақты «хақ», немесе «құлшылық» деген сөздер мүлде көрініс таппаған.
2). Шейх Мұхаммед ибн Әбдулуаххаб «Алла (Т.), періштелер және әділет үстінде тұрушы ғылым иелері, расында тым үстем, хикмет иесі Алладан басқа ешбір тәңір жоқтығына куәлік берді» деген аятты «Бір Алладан басқа құлшылыққа лайықты жоқ» деген емес, «Алладан басқа құдай жоқ» кәлимасына нұсқайды» деп атап көрсетеді.
3). Мәтінде келтірілетін «Бір Алладан басқа құлшылыққа лайықты жоқ» деген Шейхтің сөзі мен қазіргі қолданыстағы «Алладан басқа құлшылыққа лайықты құдай жоқ» деген нұсқада айтарлықтай айырмашылық бар. Шейхтің нұсқасында «бір» деген сөз бар да «құдай» деген сөз жоқ. Ал, қазіргі нұсқада керісінше, «бір» сөзі жоқ та «құдай» сөзі бар. Ал «бір» сөзі мен «құдай» сөзінің кәлимада айтылып, айтылмауының маңызы елеулі. Мұны ескермей аттап кетуге болмайды.
4). Мәтіннің екінші бөлігіндегі ««Құдай жоқ» сөзі Алладан басқа құлшылық етілетіндердің бәрін теріске шығарады» деген талдауында Шейх «құлшылыққа лайықты жоқ» деген өз сөзін, немесе қазіргі қолданыстағы «құлшылыққа лайықты құдай жоқ» деген сөзді емес «құдай жоқ» деген сөзді түпнұсқа ретінде алады.
5). «Құдай жоқ» сөзі Алладан басқа құлшылық етілетіндердің бәрін теріске шығарады. «Алладан басқа» сөзі Бір Аллаға құлшылық етудің қажеттігін бекітеді» деген Шейхтің сөздеріне зейін қойсаң, мұнда «құлшылық етілетіндер», «құлшылық ету қажеттігін» деген сөздердің негізгі сөзге тәпсір ретінде көрініс тапқан. Егер «құдай жоқ» сөзі кейбір шейхтер айтатындай «құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген анық мағынаны білдіретін болса, онда Шейхтің онсыз да анық нәрсені қайталап түсіндіруін қалай түсінуге болады?
Жоғарыдағы пікірлерден Шейх Мұхаммед ибн Әбдулуаххаб «Бұл: Бір Алладан басқа құлшылыққа лайықты жоқ дегенді білдіреді» деген сөзді «Алладан басқа құдай жоқ, демек, Одан басқа құлшылыққа лайықты құдай да жоқ» деген тәпсір ретінде айтқан болуы мүмкін деген қортынды шығаруға болады. Бірақ, оның еңбегін тәпсірлей бастаған кейінгі шейхтер оның «Бұл: Бір Алладан басқа құлшылыққа лайықты жоқ дегенді білдіреді» деген сөзін тәпсір ретінде емес кәлиманың тура мағынасы ретінде ұсыну деп ұғынып, оны «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген нұсқаның дұрыстығына дәлел ретінде ұсына бастаған.
Олардың бұл істеріне кәлиманың жаңа нұсқасын бекітуге дәлел болатын Шейх Мұхаммед бин Сүлеймен әт-Тамимидің пікірін табудың қажеттілігі себеп болған деп болжауға болады. Сондықтан да олар Шейхтің пікірін өздерінше түсіндіріп, өздерінше аудара отырып, тіпті оны бұрмалап ұсынуға да жол берген. Бұған жоғарыда келтірілген мәтінінің өзгертілген басқа аудармасы дәлел болады. Мұндағы айырмашылықтар қою әріптермен көрсетілген.
Алла Тағаланың сөзі (.......) кәлимасына нұсқайды:
«Алла (Т.), періштелер және әділет үстінде тұрушы ғылым иелері, расында тым үстем, хикмет иесі Алладан басқа құлшылыққа лайықты ешбір тәңір жоқтығына куәлік берді». (Әли Имран 3:18)
Мұның мағынасы: «Бір Алладан басқа құлшылыққа лайықты жоқ».
«Құлшылыққа лайықты ешкім жоқ» сөзі Алладан басқа құлшылық етілетіндердің барлығын теріске шығарады. «Алладан басқа» сөзі Бір Аллаға құлшылық етудің қажеттігін бекітеді.
(Мухаммада бин Сулейман ат-Тамими. «Три принципа и их доказательства» Источник: sunnaonline.com
Бұл аудармада Шейх Мұхаммед бин Сүлеймен әт-Тамимидің айтқан сөзі алынып тасталып, ал айтпаған сөздері қосылып аудармашының қалауынша «қожалық» істеуі байқалады. Мұнда неге екені белгісіз мәтіннің басындағы Шейхтің «Алла Тағаланың сөзі «Алладан басқа құдай жоқ» кәлимасына нұсқайды» деген сөзіндегі «Алладан басқа құдай жоқ» кәлимасы түсіп қалған. Мұнда тіпті, Шейхтің сөздерін қойып оның келтірген Құран аятын да өз түсініктерінше бұрмалап, Құранға да түзету жасаған.
Жалпы, соңғы кездерде жаңа мағынаны қолданған еңбектер мен мақалалар көбейіп, тіпті Құран аудармаларында да жаңа мағыны қолдану үрдісі бел алуда. Мұндай мысалдарды уаххабилік әдебиеттерден көптеп келтіруге болады.
(Мұхаммед Ғ.С.) сенен бұрын бір пайғамбар жіберсек, оған: “Күдіксіз Менен басқа құлшылыққа лайық ешбір тәңір жоқ. Онда Маған ғана құлшылық қылыңдар” деп қана уахи етіп, жібердік. Құран Кәрім. Әнбия 21: 25
(Мұхаммед Ғ.С.) Алла періштелерді өз әмірлерінен бір рухпенен (уахименен) құлдарынан қалағанына: “Рас Менен басқа құлшылыққа лайық ешбір Тәңір жоқ. Әрі менен қорқыңдар” деп ескертіңдер делінген түрде түсіріледі. Құран Кәрім. Нахыл 16:2
Осылайша уахаббилер өздерінің қателескендерімен қоймай Құранға да қол салуда. Енді Шейх Мұхаммед ибн Әбдулуаххаб әт-Тәмимидің кәлимаға қатысты пікіріне қайтып оралайық. Егер оның «Бұл: Бір Алладан басқа құлшылыққа лайықты жоқ дегенді білдіреді» деген сөзі жай ғана кәлиманың мағынасын ашатын тәпсір емес, оны «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деп түсінуді міндеттеу болған жағдайда да бұл ештеңені өзгертпейді. Өйткені, оның келтіретін аятын бұлтартпас дәлел ретінде қабылдау қиын.
Өйткені, Шейхтің өзі айтатындай бұл аят «Алладан басқа құдай жоқ» кәлимасына нұсқайды». Демек, мұндай жағдайда Шейхтің «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген мағынаны қостауы бар болғаны оның жеке ижтихады ғана болып табылады. Ал кез келген ғұламаның ижтихад дұрыс болуы да, бұрыс болуы да мүмкін.
10. Кәлиманы бөлуге қатысты пікір
Шейх Мұхаммед ибн Әбдулуаххаб әт-Тәмимидің «Үш негіз, және олардың дәлелдері» деген еңбегінде келтірілген жоғарыдағы үзіндінің екінші бөлігіндегі мына бір пікірге назар аударайық:
«Құдай жоқ» сөзі Алладан басқа құлшылық етілетіндердің бәрін теріске шығарады. «Алладан басқа» сөзі Бір Аллаға құлшылық етудің қажеттігін растайды.
«Әл-ханафия» сайтында жарияланған Шейхтің «Үш негіз және оның дәлелдері» деген еңбегі тәпсірленген мақалада белгісіз автор Шейхтің осы пікірін толықтырыңқырап былай деп ұсынады:
Таухид сөзі “уаххада, йуаххиду” сөзінен шыққан. Оның мағынасы: бір нәрсені жалғыздау, бірлеу. Ал бұл тек терістеу (нафи) мен растау (исбат) арқылы ғана жүзеге асады. Яғни, құлшылыққа жалғыз Аллаһ қана лайықты екенін айту үшін, алдымен Одан өзге құлшылық етілетін нысандардың барлығын теріске шығару қажет, содан соң жалғыз Аллаһ құлшылыққа лайықты екенін растау керек. (Үш негіз және оның дәлелдері. Әл-ханафия. кз сайты.)
Мұнда «бір нәрсені жалғыздау, бірлеу (тауһид) тек терістеу мен растау арқылы ғана жүзеге асады» делінеді. Яғни, құлшылыққа жалғыз Алла ғана лайықты екенін айту үшін:
1). Одан өзге құлшылық етілетін объектілердің барлығын теріске шығару қажет;
2). Жалғыз Алланың құлшылыққа лайықты екенін растау керек;
Негізінде, құлшылыққа жалғыз Алланың ғана лайықты екенін растау үшін, Одан өзге құдайлардың барлығын жоққа шығару жеткілікті. Егер «Алладан өзге құдайлардың болуы мүмкін емес, шын мәнінде олар жоқ» деп сенімді түрде дәлелденіп, ұғындырылса, онда жалғыз Алланың ғана құлшылыққа лайықты екенін растаудың қажеті де болмай қалады. Өйткені, Алладан өзге құдайлардың мүлде жоқ екенін жақсы түсінген адам, жалғыз Алланың құлшылыққа лайықты екенін де түсінеді. Және жалғыз Аллаға ғана құлшылық етеді.
Мухаммед ибн Әбдулуаххабтың жоғарыдағы пікіріне түсініктеме берген Шейх Фаузан оны толықтыра отырып, оған дәлел ретінде аят та келтіреді:
Терістеу («Лә илаһа» - құлшылыққа лайық ешкім жоқ) мен растау («иллә Ллаһ» - Алладан басқа) «лә иләһә иллаллаһ» сөзінің тіректері болып табылады. Жалғыз терістеу аздық етеді, және (де) тек растау да аз – оның да, бұның да болуы тиіс.
Алла Тағала былай деді:
فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَيُؤْمِن بِاللّهِ
«Кім тағутқа сенбесе, және Аллаға сенсе (иман келтірсе)» (Әл-Бақара 256). Тек «Кім тағутқа сенбесе» деп қана қоймады, алайда «Аллаға иман келтірсе» деді. Және «кім Аллаға иман келтірсе» деп, тағутқа сенбеуді атамай да қоймады, сондықтан екеуінің де болуы міндетті. (Аш-Шейх ад-Дуктур Салих ибн Фаузан ибн ‘АбдуЛлаh Али Фаузан. Объяснение книги "Толкование слова Единобожия"Шейхуль-Исляма Мухаммада ибн 'Абдуль-Уаhhаба)
Бұл жердегі тағут сөзіне келсек Ислам ғұламалардың бірауызды пікірлері бойынша ол Алладан басқа құдай ретінде табынылып, құлшылық етілетін жалған құдайлар. Жалпы, Аллаға иман келтірген, яғни Оның құдай ретінде бірлігін жүрекпен мойындап тілмен бекіткен мүмін адам болып табылады. Ал мүміннің тағуттарды құдайтұтып, оларға құлшылық етуі мүмкін емес. Өйткені, мүмін сөзінің мағынасы мен тағуттарды құдайтұтып, оларға құлшылық етуі мүлде сиыспайтын қарама қарсы ұғымдар.
Бұл жерде тоқтала кететін жай мүміндер өзі өмір сүретін қоғамдағы жағдайларға байланысты тағуттарға сабыр етеді. Бірақ, кейбір шейхтер осы құдайтұту мен сабыр етудің арасын ажыратпайды. Сол себепті де олар тағутты мойындамайтын, тек оларға сабыр етіп жүрген мүміндерді де тағутқа сенетін, яғни Алладан басқаларға құлшылық ететіндердің қатарына қосып жібереді. Мұндай білімсіздік қарапайым мұсылмандарға жарасса да, шейхтерге жараспайтын білімсіздік.
Тағутқа сенбеген адам Аллаға иман келтіреді, ал Аллаға иман келтірмеген адам тағутқа сенеді, яғни біріне сенген адам біріне сенбейді. Бұлардың бірі бар жерде екіншісі болмайды. Демек, «жалғыз теріске шығару аздық етеді, және де тек растау да аз – оның да, бұның да болуы тиіс» деген пікір даусыз пікір емес. Жоғарыдағы Шейх Фаузан келтіретін аятқа келсек, оны кәлиманы терістеу (нафи) мен (исбат) деп екіге бөлудің дұрыстығына дәлел етудің жөні жоқ. Ол аяттың толық нұсқасы мынадай:
Дінде зорлау жоқ. Расында туралық, адасудан ажыратылды. Енді кім тағутқа сенбей, Аллаға сенсе (иман келтірсе), сонда ол рас үзілмейтін (берік) тұтқаны ұстады. Алла әр нәрсені естуші, білуші. Құран Кәрім. Бақара 2:256
Бұл аятта бар болғаны «расында туралық, адасудан ажыратылды» деген түрде бір-біріне қарсы мағынадағы Аллаға сенім мен тағутқа сенім бірге айтылу арқылы шындықты жақсырақ түсіндіру мақсат етілген. Енді Шейх Фаузан дәлел ретінде келтіретін екінші бір аятқа назар аударалық:
«Шын мәнінде мен сендердің табынған нәрселеріңе қатысым жоқ, мені жаратқан Алладан басқа». (Аз-Зухруф 26-27). Міне «Лә иләhа иллә Ллаhтың» мағынасы осы.
«Шын мәнінде мен сендердің табынған нәрселеріңе қатысым жоқ» - терістеу «Лә иләhа» мағына.
«Мені жаратқан Алладан басқа» - растау «иллә Ллаh» мағына.
(Аш-Шейх ад-Дуктур Салих ибн Фаузан ибн ‘АбдуЛлаh Али Фаузан. Объяснение книги "Толкование слова Единобожия"Шейхуль-Исляма Мухаммада ибн 'Абдуль-Уаhhаба)
Шындығына келгенде бұл аятта «лә илаһә» мағынасын береді делінетін терістеу мүлде көрініс таппаған. Өйткені, мұнда құдайдың жоқтығы емес, тек белгілі бір адамның, Ибрайым пайғамбардың (с.ғ.с.) мүшіріктердің табынатын нәрселеріне қатыстылығы жоғы ғана айтылады. Демек, бұл аят та кәлиманы терістеу (нафи) мен (исбат) деп екіге бөлудің дұрыстығына да, және «жалғыз теріске шығару аздық етеді, және де тек растау да аз – оның да, бұның да болуы тиіс» деген пікірдің дұрыстығына да дәлел бола алмайды. Жалпы, Құранда Аллаға иман келтіру ғана айтылатын, яғни растау ғана айтылатын аяттар көп.
Аллаға, Елшісіне иман келтіріңдер. Және сендерді ие қылған нәрселерден тиісті орынға жұмсаңдар. Өйткені, сендерден иман келтіріп, тиісті орынға мал жұмсағандар үшін ірі сыйлық бар. Пайғамбар сендерді Раббыларыңа иман келтіруге шақырса да Аллаға иман келтірмейтін сендерге не болды? Негізінде, Алла сендерден серт алған. Егер иман келтіретін болсаңдар. Құран Кәрім. Хадид 57:7,8
«Әй халқымыз! Алланың шақырушысын (Мұхаммед Ғ.С. ды) қабылдаңдар. Және Аллаға иман келтіріңдер. Күнәларыңды жарылқап, күйзелтуші азаптан қорғайды…». Құран Кәрім. Ахқаф 46:31
«Раббымыз! Біз «Раббыларыңа иман келтіріңдер (деп) шақырған шақырушыны естіп иман келтірдік. Раббымыз! Енді күнәларымызды жарылқап, жамандықтарымызды жасыр. Және жақсылармен бірге өлім бер!» Құран Кәрім. Әли Ғимран 3:193
Егер «жалғыз теріске шығару аздық етеді, және де тек растау да аз – оның да, бұның да болуы тиіс» деп білсек онда Аллаға иман келтіру жөнінде айтылған барлық аяттарда міндетті түрде тағутқа сенбеу де қосарлана айтылған болар еді. Бірақ, Құранда олай емес. Демек, терістеу мен растаудың қатар жүруі міндетті емес. Демек, Шейх Фаузан келтіретін жоғарыдағы аяттар кәлиманы бөлшектеуге дәлел бола алмайды.
«Лә илаһә илла Аллаһ» кәлимасындағы төрт сөз бөлінбейтін сөздер. Өйткені, олар бөлек алғанда өздерінің кәлима ретіндегі мәндерін жоғалтып алады. Мысалға, «лә илаһа» деген сөз жекелей алғанда уаххабилер айтатындай «құлшылыққа лайықты жоқ» деген жасанды мағынаны емес, бар болғаны «құдай жоқ» деген анық мағынаны береді. Ал бұл болса жалпы, құдай атаулы жоқ деген құдайсыздардың түсінігін білдіреді.
10. Кәлиманы бөлуге қатысты пікір
Шейх Мұхаммед ибн Әбдулуаххаб әт-Тәмимидің «Үш негіз, және олардың дәлелдері» деген еңбегінде келтірілген жоғарыдағы үзіндінің екінші бөлігіндегі мына бір пікірге назар аударайық:
«Құдай жоқ» сөзі Алладан басқа құлшылық етілетіндердің бәрін теріске шығарады. «Алладан басқа» сөзі Бір Аллаға құлшылық етудің қажеттігін растайды.
«Әл-ханафия» сайтында жарияланған Шейхтің «Үш негіз және оның дәлелдері» деген еңбегі тәпсірленген мақалада белгісіз автор Шейхтің осы пікірін толықтырыңқырап былай деп ұсынады:
Таухид сөзі “уаххада, йуаххиду” сөзінен шыққан. Оның мағынасы: бір нәрсені жалғыздау, бірлеу. Ал бұл тек терістеу (нафи) мен растау (исбат) арқылы ғана жүзеге асады. Яғни, құлшылыққа жалғыз Аллаһ қана лайықты екенін айту үшін, алдымен Одан өзге құлшылық етілетін нысандардың барлығын теріске шығару қажет, содан соң жалғыз Аллаһ құлшылыққа лайықты екенін растау керек. (Үш негіз және оның дәлелдері. Әл-ханафия. кз сайты.)
Мұнда «бір нәрсені жалғыздау, бірлеу (тауһид) тек терістеу мен растау арқылы ғана жүзеге асады» делінеді. Яғни, құлшылыққа жалғыз Алла ғана лайықты екенін айту үшін:
1). Одан өзге құлшылық етілетін объектілердің барлығын теріске шығару қажет;
2). Жалғыз Алланың құлшылыққа лайықты екенін растау керек;
Негізінде, құлшылыққа жалғыз Алланың ғана лайықты екенін растау үшін, Одан өзге құдайлардың барлығын жоққа шығару жеткілікті. Егер «Алладан өзге құдайлардың болуы мүмкін емес, шын мәнінде олар жоқ» деп сенімді түрде дәлелденіп, ұғындырылса, онда жалғыз Алланың ғана құлшылыққа лайықты екенін растаудың қажеті де болмай қалады. Өйткені, Алладан өзге құдайлардың мүлде жоқ екенін жақсы түсінген адам, жалғыз Алланың құлшылыққа лайықты екенін де түсінеді. Және жалғыз Аллаға ғана құлшылық етеді.
Мухаммед ибн Әбдулуаххабтың жоғарыдағы пікіріне түсініктеме берген Шейх Фаузан оны толықтыра отырып, оған дәлел ретінде аят та келтіреді:
Терістеу («Лә илаһа» - құлшылыққа лайық ешкім жоқ) мен растау («иллә Ллаһ» - Алладан басқа) «лә иләһә иллаллаһ» сөзінің тіректері болып табылады. Жалғыз терістеу аздық етеді, және (де) тек растау да аз – оның да, бұның да болуы тиіс.
Алла Тағала былай деді:
فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَيُؤْمِن بِاللّهِ
«Кім тағутқа сенбесе, және Аллаға сенсе (иман келтірсе)» (Әл-Бақара 256). Тек «Кім тағутқа сенбесе» деп қана қоймады, алайда «Аллаға иман келтірсе» деді. Және «кім Аллаға иман келтірсе» деп, тағутқа сенбеуді атамай да қоймады, сондықтан екеуінің де болуы міндетті. (Аш-Шейх ад-Дуктур Салих ибн Фаузан ибн ‘АбдуЛлаh Али Фаузан. Объяснение книги "Толкование слова Единобожия"Шейхуль-Исляма Мухаммада ибн 'Абдуль-Уаhhаба)
Бұл жердегі тағут сөзіне келсек Ислам ғұламалардың бірауызды пікірлері бойынша ол Алладан басқа құдай ретінде табынылып, құлшылық етілетін жалған құдайлар. Жалпы, Аллаға иман келтірген, яғни Оның құдай ретінде бірлігін жүрекпен мойындап тілмен бекіткен мүмін адам болып табылады. Ал мүміннің тағуттарды құдайтұтып, оларға құлшылық етуі мүмкін емес. Өйткені, мүмін сөзінің мағынасы мен тағуттарды құдайтұтып, оларға құлшылық етуі мүлде сиыспайтын қарама қарсы ұғымдар.
Бұл жерде тоқтала кететін жай мүміндер өзі өмір сүретін қоғамдағы жағдайларға байланысты тағуттарға сабыр етеді. Бірақ, кейбір шейхтер осы құдайтұту мен сабыр етудің арасын ажыратпайды. Сол себепті де олар тағутты мойындамайтын, тек оларға сабыр етіп жүрген мүміндерді де тағутқа сенетін, яғни Алладан басқаларға құлшылық ететіндердің қатарына қосып жібереді. Мұндай білімсіздік қарапайым мұсылмандарға жарасса да, шейхтерге жараспайтын білімсіздік.
Тағутқа сенбеген адам Аллаға иман келтіреді, ал Аллаға иман келтірмеген адам тағутқа сенеді, яғни біріне сенген адам біріне сенбейді. Бұлардың бірі бар жерде екіншісі болмайды. Демек, «жалғыз теріске шығару аздық етеді, және де тек растау да аз – оның да, бұның да болуы тиіс» деген пікір даусыз пікір емес. Жоғарыдағы Шейх Фаузан келтіретін аятқа келсек, оны кәлиманы терістеу (нафи) мен (исбат) деп екіге бөлудің дұрыстығына дәлел етудің жөні жоқ. Ол аяттың толық нұсқасы мынадай:
Дінде зорлау жоқ. Расында туралық, адасудан ажыратылды. Енді кім тағутқа сенбей, Аллаға сенсе (иман келтірсе), сонда ол рас үзілмейтін (берік) тұтқаны ұстады. Алла әр нәрсені естуші, білуші. Құран Кәрім. Бақара 2:256
Бұл аятта бар болғаны «расында туралық, адасудан ажыратылды» деген түрде бір-біріне қарсы мағынадағы Аллаға сенім мен тағутқа сенім бірге айтылу арқылы шындықты жақсырақ түсіндіру мақсат етілген. Енді Шейх Фаузан дәлел ретінде келтіретін екінші бір аятқа назар аударалық:
«Шын мәнінде мен сендердің табынған нәрселеріңе қатысым жоқ, мені жаратқан Алладан басқа». (Аз-Зухруф 26-27). Міне «Лә иләhа иллә Ллаhтың» мағынасы осы.
«Шын мәнінде мен сендердің табынған нәрселеріңе қатысым жоқ» - терістеу «Лә иләhа» мағына.
«Мені жаратқан Алладан басқа» - растау «иллә Ллаh» мағына.
(Аш-Шейх ад-Дуктур Салих ибн Фаузан ибн ‘АбдуЛлаh Али Фаузан. Объяснение книги "Толкование слова Единобожия"Шейхуль-Исляма Мухаммада ибн 'Абдуль-Уаhhаба)
Шындығына келгенде бұл аятта «лә илаһә» мағынасын береді делінетін терістеу мүлде көрініс таппаған. Өйткені, мұнда құдайдың жоқтығы емес, тек белгілі бір адамның, Ибрайым пайғамбардың (с.ғ.с.) мүшіріктердің табынатын нәрселеріне қатыстылығы жоғы ғана айтылады. Демек, бұл аят та кәлиманы терістеу (нафи) мен (исбат) деп екіге бөлудің дұрыстығына да, және «жалғыз теріске шығару аздық етеді, және де тек растау да аз – оның да, бұның да болуы тиіс» деген пікірдің дұрыстығына да дәлел бола алмайды. Жалпы, Құранда Аллаға иман келтіру ғана айтылатын, яғни растау ғана айтылатын аяттар көп.
Аллаға, Елшісіне иман келтіріңдер. Және сендерді ие қылған нәрселерден тиісті орынға жұмсаңдар. Өйткені, сендерден иман келтіріп, тиісті орынға мал жұмсағандар үшін ірі сыйлық бар. Пайғамбар сендерді Раббыларыңа иман келтіруге шақырса да Аллаға иман келтірмейтін сендерге не болды? Негізінде, Алла сендерден серт алған. Егер иман келтіретін болсаңдар. Құран Кәрім. Хадид 57:7,8
«Әй халқымыз! Алланың шақырушысын (Мұхаммед Ғ.С. ды) қабылдаңдар. Және Аллаға иман келтіріңдер. Күнәларыңды жарылқап, күйзелтуші азаптан қорғайды…». Құран Кәрім. Ахқаф 46:31
«Раббымыз! Біз «Раббыларыңа иман келтіріңдер (деп) шақырған шақырушыны естіп иман келтірдік. Раббымыз! Енді күнәларымызды жарылқап, жамандықтарымызды жасыр. Және жақсылармен бірге өлім бер!» Құран Кәрім. Әли Ғимран 3:193
Егер «жалғыз теріске шығару аздық етеді, және де тек растау да аз – оның да, бұның да болуы тиіс» деп білсек онда Аллаға иман келтіру жөнінде айтылған барлық аяттарда міндетті түрде тағутқа сенбеу де қосарлана айтылған болар еді. Бірақ, Құранда олай емес. Демек, терістеу мен растаудың қатар жүруі міндетті емес. Демек, Шейх Фаузан келтіретін жоғарыдағы аяттар кәлиманы бөлшектеуге дәлел бола алмайды.
«Лә илаһә илла Аллаһ» кәлимасындағы төрт сөз бөлінбейтін сөздер. Өйткені, олар бөлек алғанда өздерінің кәлима ретіндегі мәндерін жоғалтып алады. Мысалға, «лә илаһа» деген сөз жекелей алғанда уаххабилер айтатындай «құлшылыққа лайықты жоқ» деген жасанды мағынаны емес, бар болғаны «құдай жоқ» деген анық мағынаны береді. Ал бұл болса жалпы, құдай атаулы жоқ деген құдайсыздардың түсінігін білдіреді.
Сондықтан кәлимадағы «лә илаһа» деген сөзді «илла Аллаһ» деген сөзден бөліп алу дұрыс емес. Бұларды бөліп түсіндірудің міндетті еместігі өз алдына оларды бөлу мүмкін де емес. Бұлар анық бір мағынаны беретін төрт сөз, оны екіге бөлудің қажеті жоқ. Бұлай кәлиманы бөлу шын мәнінде дінге енгізілген жаңалық (бидғат) болып табылады. Мұны бидғат емес дейтіндер Құран мен Сүннеттен, сахабалардың пікірлерінен нақты дәлелдер келтіре отырып өз пікірлерін бекітсін.
Жалпы, кәлиманы екіге бөлу өздерін сәлафилер деп атайтын уаххабилердің бар нәрсені бөлуге, сол арқылы бөлінуге деген бейімділіктерін байқататын бір мысал. Олар Алланың бірлігін білдіретін тауһидті әуелі үшке, сонан соң төртке де бөле бастады, және кәлиманы да екіге бөліп отыр.
«...тағутқа сенбеу дегеніміз – бұл «Лә илаһә – құлшылыққа лайықты жоқ» сөзінің мағынасы, ал Аллаға сену «иллә Ллаһ – Алладан басқа» сөзінің мағынасы. Сондықтан тағутқа сенбеу мен Аллаға сену – бұл «Лә иллаһә илла Ллаһ» сөзінің мағынасы болып табылады, осыған байланысты бұл сөздер – «әл-Ғуруатил-Усқа» (берік тұтқа) деп аталған. (Аш-Шейх ад-Дуктур Салих ибн Фаузан ибн ‘АбдуЛлаh Али Фаузан. Объяснение книги "Толкование слова Единобожия"Шейхуль-Исляма Мухаммада ибн 'Абдуль-Уаhhаба)
Егер бұл мәтінде «...тағутқа сенбеу дегеніміз – бұл «Лә илаһә – құлшылыққа лайықты жоқ» сөзінің мағынасы, ал Аллаға сену «иллә Ллаһ – Алладан басқа» сөзінің мағынасы» деген кәлиманы бөлшектейтін сөздер келтірілмей-ақ тек «тағутқа сенбеу мен Аллаға сену – бұл «Лә иллаһә илла Ллаһ» сөзінің мағынасы болып табылады, осыған байланысты бұл сөздер – «әл-Ғуруатил-Усқа» (берік тұтқа) деп аталған» деген пікір ғана айтылса оған толық келісуге болады.
Жалпы, кәлиманы екіге бөлу өздерін сәлафилер деп атайтын уаххабилердің бар нәрсені бөлуге, сол арқылы бөлінуге деген бейімділіктерін байқататын бір мысал. Олар Алланың бірлігін білдіретін тауһидті әуелі үшке, сонан соң төртке де бөле бастады, және кәлиманы да екіге бөліп отыр.
«...тағутқа сенбеу дегеніміз – бұл «Лә илаһә – құлшылыққа лайықты жоқ» сөзінің мағынасы, ал Аллаға сену «иллә Ллаһ – Алладан басқа» сөзінің мағынасы. Сондықтан тағутқа сенбеу мен Аллаға сену – бұл «Лә иллаһә илла Ллаһ» сөзінің мағынасы болып табылады, осыған байланысты бұл сөздер – «әл-Ғуруатил-Усқа» (берік тұтқа) деп аталған. (Аш-Шейх ад-Дуктур Салих ибн Фаузан ибн ‘АбдуЛлаh Али Фаузан. Объяснение книги "Толкование слова Единобожия"Шейхуль-Исляма Мухаммада ибн 'Абдуль-Уаhhаба)
Егер бұл мәтінде «...тағутқа сенбеу дегеніміз – бұл «Лә илаһә – құлшылыққа лайықты жоқ» сөзінің мағынасы, ал Аллаға сену «иллә Ллаһ – Алладан басқа» сөзінің мағынасы» деген кәлиманы бөлшектейтін сөздер келтірілмей-ақ тек «тағутқа сенбеу мен Аллаға сену – бұл «Лә иллаһә илла Ллаһ» сөзінің мағынасы болып табылады, осыған байланысты бұл сөздер – «әл-Ғуруатил-Усқа» (берік тұтқа) деп аталған» деген пікір ғана айтылса оған толық келісуге болады.
Бірақ неге екені белгісіз уаххабилер кәлиманы бөлшектеуге бой ұрады да тұрады. Осылай бөлуге, бөлінуге деген бейімділіктерінің нәтижесінде 18 ғасырда ғана «уаххабилер» деген ортақ атпен пайда болған бұл топ қазірдің өзінде бірін-бірі мойындамайтын ондаған ұсақ топтарға бөлініп кетті. Және олардың мұнан әрі де неше топқа бөлінетіндері Бір Алланың Өзіне ғана аян.
Енді тақырыпқа қайта оралсақ, уаххабилердің ақидасынан белгілі бір орын алған, уаххаби шейхтердің ақида бойынша еңбектерінде жиі кездесетін кәлиманы «нафи» мен «исбат» деп екіге бөлудің сопыларға тән екендігін көптеген мұсылмандар біле бермеуі мүмкін. Бұл негізінде сопыларда ежелден қалыптасқан зікір етудің бір түріне жатады.
Енді тақырыпқа қайта оралсақ, уаххабилердің ақидасынан белгілі бір орын алған, уаххаби шейхтердің ақида бойынша еңбектерінде жиі кездесетін кәлиманы «нафи» мен «исбат» деп екіге бөлудің сопыларға тән екендігін көптеген мұсылмандар біле бермеуі мүмкін. Бұл негізінде сопыларда ежелден қалыптасқан зікір етудің бір түріне жатады.
«Нафи мен исбат» (терістеу мен растау) деп аталатын осынау тауһидтің зікірін сопылық тариқаттың шейхі Қожа Абдулхалиқ Гудждуваниге Қыдыр (с.ғ.с.) үйреткен делінеді. Қожа Абдулхалиқ Гудждувани, - бұл Ахмет Йассауйдің шейхі болған Жүсіп Хамаданиден бата алған, кейіннен Нақшбандия тариқаты атанған сопылық тариқаттың силсәласындағы оныншы шейх болып табылады. (Золотая сильсиля 10. Абдульхалик Гудждувани. muhammad-mustafa.ru)
Егер кәлиманы бұлай «нафи» мен «исбат» деп екіге бөлу сопылардан бастау алған, соларға тән зікірдің бір түрі болса, онда бұл сопылық «бидғатты» уаххабилердің еш «жатырқамай өз бауырларына басып», оны өз ақидаларына енгізіп алғандары таңғалдырады. Жалпы, сопыларды ашықтан-ашық мүшіріктер, бидғатшылар деп қатаң айыптайтын уаххабилердің кей мәселелерде сопылардың «бидғаттарына» ортақтасып кететіндері рас. Мысал ретінде уаххабилерге сопылардан ауысқан «шейх» сөзін алуға болады. Шейх сөзі жайында Шейх Фаузан былай дейді:
Сопылар өздерінің діндерін алатын өз ұстаздарын аш-шейх, яғни тариқат шейхі деп атайды. (Аш-Шейх ад-Дуктур Салих ибн Фаузан ибн ‘АбдуЛлаh Али Фаузан. Объяснение книги "Толкование слова Единобожия"Шейхуль-Исляма Мухаммада ибн 'Абдуль-Уаhhаба)
Енді бұл мәтіннің астындағы Салих ибн Фаузан есіміне қосақталған Аш-Шейх ад-Дуктур деген сөздерге де назар аударалық. Мұндағы шейх сөзінің төркіні қайдан екені айтылды, ал «дуктур» деген сөзге келетін болсақ, бұл «доктор» сөзі болуы тиіс. Өйткені, «о» дыбысын беретін әріп жоқ болғандықтан араб тілінде «о» әріпінің орнына «у» әріпі қойылады. Ал «доктор» сөзіне келетін болсақ, бұл - «ұстаз» мағынасын беретін латын сөзі болып табылады.
Әһли сунна жамағатында өз ұстаздары саналатын ғұламаларды имам деп атау қалыптасқан. Мысалға Шейх Әбу Ханифа, немесе Дуктур Әбу Ханифа емес, Имам Әбу Ханифа, және Шейх Ахмад ибн Ханбал, немесе Дуктур Ахмад ибн Ханбал емес, Имам Ахмад ибн Ханбал. Бірақ, өздерін ғана әһли сунна жамағаты санайтын уаххабилер өз ұстаздарын «бидғатшы» сопыларға тән «шейх» сөзімен, және дінсіздердің «дуктур» сөзімен атағанды жөн көреді. Сонда бидғат атаулыға «жандары қас», «тек қана сүннетпен жүретін» уаххабилердің бұл істерін қалай түсінуге болады?
11. Жаңа кәлима тауһид улухияға ғана негізделген кәлима
«Алладан басқа құлшылық етуге лайық құдай жоқ» деген кәлима тек тауһид улухияға ғана негізделген тар ауқымдағы кәлима болып табылады. Мұны уахабби шейхтердің өздері де мойындайды:
«Таухид рубубия таухидтің үш түрінің біріне жатады. Бірақ та таухидтің бұл түрін ғана мойындаған адам таухидті толық іске асырған болмайды. Өйткені пайғамбарлардың жіберілген мақсаттары бұл емес. Олардың шақырған нәрселері таухид улуһия еді. (Абдурахим Абу Абдулла. «Таухид рубубияны мойындау тозақтан құтқармайды»)
Мұнда «пайғамбарлардың жіберілген мақсаттары бұл емес» деген түрде тауһид рубубияның маңызы кемітіліп, Пайғамбарлар (с.ғ.с.) тек тауһид улухияға ғана шақырған деген пікір нақтыланады. Және бұл пікірге дәлел ретінде мына бір аят келтіріледі:
«Расында әр үмметке; “Аллаға құлшылық қылыңдар, бұзықтардан (тағут) аулақ болыңдар” дейтін елші жібердік. Олардың кейбіреулерін Алла оңғарып, кейбіреулеріне адасу тиісті болды. Ал енді жер жүзінде кезіңдер де жасынға шығарушылардың не болғанын көріңдер» Құран Кәрім 16:36
Бұл аят Пайғамбарлар (с.ғ.с.) тауһид улухияға шақырған деген пікірді қостайтын мықты дәлел ретінде келтіріледі. Бірақ, бұл аятқа ғана қарап Пайғамбарлар (с.ғ.с.) Алланы тек құлшылықта ғана жалғыздау үшін жіберілді деген түпкілікті қортынды шығару қате болады. Шын мәнінде Пайғамбарлар (с.ғ.с.) Алланың жалғыз құдай екендігі арқылы ғана Оның құлшылықта да жалғыз екенін жеткізуге тырысты. Бұл пікір жоғарыдағы аятпен төркіндес, бірақ мағынасы толық ашылған мына бір аятта жақсы көрініс тапқан:
«(Мұхаммед Ғ.С.) сенен бұрын бір пайғамбар жіберсек, оған: “Күдіксіз Менен басқа ешбір тәңір жоқ. Онда Маған ғана құлшылық қылыңдар” деп қана уахи етіп жібердік». Құран Кәрім 21:25.
Бұл аятта: «Күдіксіз Менен басқа ешбір тәңір жоқ» деп ең әуелі Алланың біреу екені, яғни тауһид ұқтырылады. Сонан соң ғана одан шығатын қортынды түрінде «Онда Маған ғана құлшылық қылыңдар» деп Өзіне құлшылық етуге шақырады. Демек, бұл аят бойынша Пайғамбарлардың (с.ғ.с.) жіберілінуінің басты мақсаты Алланың жалғыз құдай екенін, яғни шынайы тауһидті жеткізу, сол арқылы адамдарға Алланың біреу екенін ұқтырып, оларды Бір Аллаға ғана құлшылық етуге шақыру.
Алланың жалғыз құдай екенін түсіндірудің маңызы сонда, мұны жақсы түсінбейінше адамдар басқа жалған құдайларға құлшылық етулерін қоймайды. Сондықтан да Пайғамбарлардың (с.ғ.с.) басты міндеті Алланың жалғыз құдай екендігін түсіндіру болды.
Осы тұрғыдан алғанда Пайғамбарлардың (с.ғ.с.) жіберілген мақсаттары тауһид рубубия емес, тауһид улухия деген пікір қате болып табылады. Бұл қателік тауһидті үшке бөлуден туындаған қателік. Пайғамбарлар (с.ғ.с.)«тауһид рубубияға шақыру біздің міндетіміз емес, біз сендерді тауһид улуһияға ғана шақыру үшін келдік» деп Алланың бірлігін бөліп жармады. Олар «Алладан басқа құдай жоқ, олай болса Алладан қорқып, Аллаға бойұсыныңдар, Аллаға ғана құлшылық қылыңдар» деген насихатпен келді.
«Алладан басқа құлшылық етуге лайық құдай жоқ» деген кәлиманың тек тауһид улухияға, яғни Алланы құлшылықта ғана бірлеуге негізделген тар ауқымдағы кәлима екені мына мәтінде анық көрініс тапқан:
Құлшылық дегеніміз – бұл таухид (Аллаһты жалғыздау), ал таухид дегеніміз – бұл құлшылық. Екі сөздің мағынасы бір. Сондықтан да, кім Аллаһты жаратуда, ризық беруде, өлтіру мен тірілтуде ғана жалғыз екенін мойындап, ал құлшылық еткенде Оған серік қосатын болса, онда ол қандай таухид үшін жаратылғанан түсінбеді. Біз, Аллаһты құлшылық етуде жалғыздау үшін жаратылдық. (Үш негіз және оның дәлелдері. Әл-ханафия. кз сайты.)
Мұнда «тауһид - Алланы құлшылықта ғана бірлеу» деген түсінік мейлінше нақтыланады. Негізінде, тауһид дегеніміз Алланы тек құлшылықта ғана бірлеу емес, тауһид – Алланы құдай ретінде бірлеу. Алланың бірлігі болса барлық құдайлық қасиеттері де қамтиды. Ал «тауһид - Алланы құлшылықта ғана бірлеу» деген түсініктің ауқымының тарлығы соншалықты мұнда басқа құдайлық қасиеттерді айтпағанда уаххабилік «үштіктегі» тауһид рубубия мен тауһид әсмәә уә сифат та сырт қалған. Сонда олар сөз жүзінде «үштікке» енгенмен іс жүзінде тауһидтің мәнін анықтамайтын болғаны ма?
Енді уаххабилердің тауһид улухияны шектен тыс әспеттейтіндеріне дәлел болар тағы бір мәтін келтірелік.
Тек тауһид әр-руббубийаны мойындаған адамдарға ол пайда бермейді, өйткені, Алла Тағала Өзінің Кітабында мұндай адамдарды кәпір деп атайды. Тауһид әр-рубубийа мен тауһид әл-әсма уә әс-сифатты мойындап, сонан соң мазарға барып, оны мекендеушілерге құрбан шалатын әрбір адам кәпір, әрі көпқұдайшы болып саналады. Және ол тозақта мәңгі қалады. («Вероубеждение праведных предшественников. Книга первая: Основы Ислама». Составитель: К. Хусейн.)
Мұнда тауһид улухиясыз тауһид рубубия мен тауһид әсмаа уә сифаттың адамға ешқандай да пайда бермейтіні айтылады. Осындай себеппен де уаххабилер таухид улухияға зор мән беріп, тек таухид улухияға ғана негізделген дұрыс кәлима жасамақ болуда. Әрине, уаххабилердің тауһид «үштігіндегі» тауһид улуһияның маңызы қаншалықты зор болса да, ол жаңа кәлима жасауға себеп бола алмайды. Өйткені, тауһид улухиясыз тауһид рубубия мен тауһид әсмаа уә сифат адамға ешқандай пайда бермесе, тиісінше тауһид рубубия мен тауһид әсмаа уә сифатсыз тауһид улуһияның да ешқандай мәні қалмайды.
Мысалға, тауһид рубубияны, яғни жарату, ризық беру, тірілту, өлтіру, және басқа да осы тәріздес істерде Алланың жалғыздығын мойындамайтын адам мүшірік болады. Ал мүшіріктер болса тауһид улухияны мүлде ұстанбайды. Осы тұрғыдан алғанда адам үшін тауһид рубубияның маңызы тауһид улухиядан артық болмаса кем емес. Өйткені, тауһид рубубиясы жоқ адамның тауһид улухиясы да болмайды.
Және адам тауһид әсмәә уә сифатты, яғни Алланың есімдерін мойындамай, оны өзгертіп, немесе жоққа шығарып отырса, Алланың сипаттарын мойындамай Оны жаратылыспен салыстырып, немесе ұқсатып отырса, Оның кемел сипаттарына өздерінің жасанды құдайларын да ортақ етіп жүрсе, онда ол адамның нағыз мүшірік болғаны. Мұндай мүшіріктің тауһид улухияны мойындауы мүмкін бе? Олай болса тауһид әсмәә уә сифатсыз да тауһид улухия болмайды.
Мұндай жағдайда уаххабилердің таухид улухияны қалғандарынан артық санап оны ерекше әспеттеп кәлимадан көрсетіп қоюға тырысулары дұрыс емес. Міндетті түрде көрсету керек болса онда Алланың «бірлігін» көрсететін «үштіктің» бәрін де кәлимаға сиғызу керек, болмаса ешқайсысын да көрсетпеген абзал. Жалпы, мұндай қиындықтың туындауы уаххабилердің ақидасындағы тауһидты үшке жіктеу ұстанымының қате екендігінің нақты бір дәлелі болып табылады.
Жоғарыдағы айтылғандардан шығатын қортынды, «Алладан басқа құлшылық етуге лайық құдай жоқ» деген мағына тауһид улухияға ғана негізделген тар ауқымдағы мағына болып табылады. Ол тіпті, уахабилердің өздері ұсынатын «тауһид үштігіндегі» тауһидтың үш бөлігін де толық қамти алмайды. Сондықтан да бұл нұсқада тауһид рубубия мен тауһид әсмәә уә сифат ашылмай қалады. Осының өзі де бұл мағынаның тауһидтің шынайы, ақиқат мәні көрініс табуы тиіс кәлима шаһадаттың міндетін атқаруға мүлдем жарамсыз екендігін көрсетеді.
Егер кәлиманы бұлай «нафи» мен «исбат» деп екіге бөлу сопылардан бастау алған, соларға тән зікірдің бір түрі болса, онда бұл сопылық «бидғатты» уаххабилердің еш «жатырқамай өз бауырларына басып», оны өз ақидаларына енгізіп алғандары таңғалдырады. Жалпы, сопыларды ашықтан-ашық мүшіріктер, бидғатшылар деп қатаң айыптайтын уаххабилердің кей мәселелерде сопылардың «бидғаттарына» ортақтасып кететіндері рас. Мысал ретінде уаххабилерге сопылардан ауысқан «шейх» сөзін алуға болады. Шейх сөзі жайында Шейх Фаузан былай дейді:
Сопылар өздерінің діндерін алатын өз ұстаздарын аш-шейх, яғни тариқат шейхі деп атайды. (Аш-Шейх ад-Дуктур Салих ибн Фаузан ибн ‘АбдуЛлаh Али Фаузан. Объяснение книги "Толкование слова Единобожия"Шейхуль-Исляма Мухаммада ибн 'Абдуль-Уаhhаба)
Енді бұл мәтіннің астындағы Салих ибн Фаузан есіміне қосақталған Аш-Шейх ад-Дуктур деген сөздерге де назар аударалық. Мұндағы шейх сөзінің төркіні қайдан екені айтылды, ал «дуктур» деген сөзге келетін болсақ, бұл «доктор» сөзі болуы тиіс. Өйткені, «о» дыбысын беретін әріп жоқ болғандықтан араб тілінде «о» әріпінің орнына «у» әріпі қойылады. Ал «доктор» сөзіне келетін болсақ, бұл - «ұстаз» мағынасын беретін латын сөзі болып табылады.
Әһли сунна жамағатында өз ұстаздары саналатын ғұламаларды имам деп атау қалыптасқан. Мысалға Шейх Әбу Ханифа, немесе Дуктур Әбу Ханифа емес, Имам Әбу Ханифа, және Шейх Ахмад ибн Ханбал, немесе Дуктур Ахмад ибн Ханбал емес, Имам Ахмад ибн Ханбал. Бірақ, өздерін ғана әһли сунна жамағаты санайтын уаххабилер өз ұстаздарын «бидғатшы» сопыларға тән «шейх» сөзімен, және дінсіздердің «дуктур» сөзімен атағанды жөн көреді. Сонда бидғат атаулыға «жандары қас», «тек қана сүннетпен жүретін» уаххабилердің бұл істерін қалай түсінуге болады?
11. Жаңа кәлима тауһид улухияға ғана негізделген кәлима
«Алладан басқа құлшылық етуге лайық құдай жоқ» деген кәлима тек тауһид улухияға ғана негізделген тар ауқымдағы кәлима болып табылады. Мұны уахабби шейхтердің өздері де мойындайды:
«Таухид рубубия таухидтің үш түрінің біріне жатады. Бірақ та таухидтің бұл түрін ғана мойындаған адам таухидті толық іске асырған болмайды. Өйткені пайғамбарлардың жіберілген мақсаттары бұл емес. Олардың шақырған нәрселері таухид улуһия еді. (Абдурахим Абу Абдулла. «Таухид рубубияны мойындау тозақтан құтқармайды»)
Мұнда «пайғамбарлардың жіберілген мақсаттары бұл емес» деген түрде тауһид рубубияның маңызы кемітіліп, Пайғамбарлар (с.ғ.с.) тек тауһид улухияға ғана шақырған деген пікір нақтыланады. Және бұл пікірге дәлел ретінде мына бір аят келтіріледі:
«Расында әр үмметке; “Аллаға құлшылық қылыңдар, бұзықтардан (тағут) аулақ болыңдар” дейтін елші жібердік. Олардың кейбіреулерін Алла оңғарып, кейбіреулеріне адасу тиісті болды. Ал енді жер жүзінде кезіңдер де жасынға шығарушылардың не болғанын көріңдер» Құран Кәрім 16:36
Бұл аят Пайғамбарлар (с.ғ.с.) тауһид улухияға шақырған деген пікірді қостайтын мықты дәлел ретінде келтіріледі. Бірақ, бұл аятқа ғана қарап Пайғамбарлар (с.ғ.с.) Алланы тек құлшылықта ғана жалғыздау үшін жіберілді деген түпкілікті қортынды шығару қате болады. Шын мәнінде Пайғамбарлар (с.ғ.с.) Алланың жалғыз құдай екендігі арқылы ғана Оның құлшылықта да жалғыз екенін жеткізуге тырысты. Бұл пікір жоғарыдағы аятпен төркіндес, бірақ мағынасы толық ашылған мына бір аятта жақсы көрініс тапқан:
«(Мұхаммед Ғ.С.) сенен бұрын бір пайғамбар жіберсек, оған: “Күдіксіз Менен басқа ешбір тәңір жоқ. Онда Маған ғана құлшылық қылыңдар” деп қана уахи етіп жібердік». Құран Кәрім 21:25.
Бұл аятта: «Күдіксіз Менен басқа ешбір тәңір жоқ» деп ең әуелі Алланың біреу екені, яғни тауһид ұқтырылады. Сонан соң ғана одан шығатын қортынды түрінде «Онда Маған ғана құлшылық қылыңдар» деп Өзіне құлшылық етуге шақырады. Демек, бұл аят бойынша Пайғамбарлардың (с.ғ.с.) жіберілінуінің басты мақсаты Алланың жалғыз құдай екенін, яғни шынайы тауһидті жеткізу, сол арқылы адамдарға Алланың біреу екенін ұқтырып, оларды Бір Аллаға ғана құлшылық етуге шақыру.
Алланың жалғыз құдай екенін түсіндірудің маңызы сонда, мұны жақсы түсінбейінше адамдар басқа жалған құдайларға құлшылық етулерін қоймайды. Сондықтан да Пайғамбарлардың (с.ғ.с.) басты міндеті Алланың жалғыз құдай екендігін түсіндіру болды.
Осы тұрғыдан алғанда Пайғамбарлардың (с.ғ.с.) жіберілген мақсаттары тауһид рубубия емес, тауһид улухия деген пікір қате болып табылады. Бұл қателік тауһидті үшке бөлуден туындаған қателік. Пайғамбарлар (с.ғ.с.)«тауһид рубубияға шақыру біздің міндетіміз емес, біз сендерді тауһид улуһияға ғана шақыру үшін келдік» деп Алланың бірлігін бөліп жармады. Олар «Алладан басқа құдай жоқ, олай болса Алладан қорқып, Аллаға бойұсыныңдар, Аллаға ғана құлшылық қылыңдар» деген насихатпен келді.
«Алладан басқа құлшылық етуге лайық құдай жоқ» деген кәлиманың тек тауһид улухияға, яғни Алланы құлшылықта ғана бірлеуге негізделген тар ауқымдағы кәлима екені мына мәтінде анық көрініс тапқан:
Құлшылық дегеніміз – бұл таухид (Аллаһты жалғыздау), ал таухид дегеніміз – бұл құлшылық. Екі сөздің мағынасы бір. Сондықтан да, кім Аллаһты жаратуда, ризық беруде, өлтіру мен тірілтуде ғана жалғыз екенін мойындап, ал құлшылық еткенде Оған серік қосатын болса, онда ол қандай таухид үшін жаратылғанан түсінбеді. Біз, Аллаһты құлшылық етуде жалғыздау үшін жаратылдық. (Үш негіз және оның дәлелдері. Әл-ханафия. кз сайты.)
Мұнда «тауһид - Алланы құлшылықта ғана бірлеу» деген түсінік мейлінше нақтыланады. Негізінде, тауһид дегеніміз Алланы тек құлшылықта ғана бірлеу емес, тауһид – Алланы құдай ретінде бірлеу. Алланың бірлігі болса барлық құдайлық қасиеттері де қамтиды. Ал «тауһид - Алланы құлшылықта ғана бірлеу» деген түсініктің ауқымының тарлығы соншалықты мұнда басқа құдайлық қасиеттерді айтпағанда уаххабилік «үштіктегі» тауһид рубубия мен тауһид әсмәә уә сифат та сырт қалған. Сонда олар сөз жүзінде «үштікке» енгенмен іс жүзінде тауһидтің мәнін анықтамайтын болғаны ма?
Енді уаххабилердің тауһид улухияны шектен тыс әспеттейтіндеріне дәлел болар тағы бір мәтін келтірелік.
Тек тауһид әр-руббубийаны мойындаған адамдарға ол пайда бермейді, өйткені, Алла Тағала Өзінің Кітабында мұндай адамдарды кәпір деп атайды. Тауһид әр-рубубийа мен тауһид әл-әсма уә әс-сифатты мойындап, сонан соң мазарға барып, оны мекендеушілерге құрбан шалатын әрбір адам кәпір, әрі көпқұдайшы болып саналады. Және ол тозақта мәңгі қалады. («Вероубеждение праведных предшественников. Книга первая: Основы Ислама». Составитель: К. Хусейн.)
Мұнда тауһид улухиясыз тауһид рубубия мен тауһид әсмаа уә сифаттың адамға ешқандай да пайда бермейтіні айтылады. Осындай себеппен де уаххабилер таухид улухияға зор мән беріп, тек таухид улухияға ғана негізделген дұрыс кәлима жасамақ болуда. Әрине, уаххабилердің тауһид «үштігіндегі» тауһид улуһияның маңызы қаншалықты зор болса да, ол жаңа кәлима жасауға себеп бола алмайды. Өйткені, тауһид улухиясыз тауһид рубубия мен тауһид әсмаа уә сифат адамға ешқандай пайда бермесе, тиісінше тауһид рубубия мен тауһид әсмаа уә сифатсыз тауһид улуһияның да ешқандай мәні қалмайды.
Мысалға, тауһид рубубияны, яғни жарату, ризық беру, тірілту, өлтіру, және басқа да осы тәріздес істерде Алланың жалғыздығын мойындамайтын адам мүшірік болады. Ал мүшіріктер болса тауһид улухияны мүлде ұстанбайды. Осы тұрғыдан алғанда адам үшін тауһид рубубияның маңызы тауһид улухиядан артық болмаса кем емес. Өйткені, тауһид рубубиясы жоқ адамның тауһид улухиясы да болмайды.
Және адам тауһид әсмәә уә сифатты, яғни Алланың есімдерін мойындамай, оны өзгертіп, немесе жоққа шығарып отырса, Алланың сипаттарын мойындамай Оны жаратылыспен салыстырып, немесе ұқсатып отырса, Оның кемел сипаттарына өздерінің жасанды құдайларын да ортақ етіп жүрсе, онда ол адамның нағыз мүшірік болғаны. Мұндай мүшіріктің тауһид улухияны мойындауы мүмкін бе? Олай болса тауһид әсмәә уә сифатсыз да тауһид улухия болмайды.
Мұндай жағдайда уаххабилердің таухид улухияны қалғандарынан артық санап оны ерекше әспеттеп кәлимадан көрсетіп қоюға тырысулары дұрыс емес. Міндетті түрде көрсету керек болса онда Алланың «бірлігін» көрсететін «үштіктің» бәрін де кәлимаға сиғызу керек, болмаса ешқайсысын да көрсетпеген абзал. Жалпы, мұндай қиындықтың туындауы уаххабилердің ақидасындағы тауһидты үшке жіктеу ұстанымының қате екендігінің нақты бір дәлелі болып табылады.
Жоғарыдағы айтылғандардан шығатын қортынды, «Алладан басқа құлшылық етуге лайық құдай жоқ» деген мағына тауһид улухияға ғана негізделген тар ауқымдағы мағына болып табылады. Ол тіпті, уахабилердің өздері ұсынатын «тауһид үштігіндегі» тауһидтың үш бөлігін де толық қамти алмайды. Сондықтан да бұл нұсқада тауһид рубубия мен тауһид әсмәә уә сифат ашылмай қалады. Осының өзі де бұл мағынаның тауһидтің шынайы, ақиқат мәні көрініс табуы тиіс кәлима шаһадаттың міндетін атқаруға мүлдем жарамсыз екендігін көрсетеді.
12. «Алладан басқа құдай жоқ» - тауһидтің кәлимасы
Уаххабилер өздерінің таухид улухияға негізделген жаңа кәлималарының дұрыстығына, оның тауһидтың кәлимасы екендігіне дәлел ретінде мынадай мәтін келтіреді:
Сондай-ақ, «Жындар мен адамдарды тек Өзіме ғана құлшылық қылулары үшін жараттым» (әз-Зарият; 56) деген аяттағы «лияғбудун» («құлшылық қылулары») деген сөзді, ұлы ғалым сахаба Абдуллаһ ибн Аббас «лиуаххидун», яғни «өзімді жалғыз (таухид) ету үшін» деп тәпсір еткен. Демек, бұл сөз Пайғамбарымыз бен оның сахабаларынан келген сөз екен. Осы «лә иләһә илләЛлаһ» («Аллаһтан басқа құлшылыққа лайықты құдай жоқ») деген кәлиманы оқып-үйреніп, оған иман келтіріп, сол бойынша өмір сүрумен ғана кісі мұсылман болады. (Махмуд Әбдурразиқ. «Раббың кім?», (немесе қабірде қойылатын ең алғашқы сұрақ))
Бұл мәтінде Абдуллаһ ибн Аббастың (р.а.) «лияғбудун» («құлшылық қылулары») деген сөзді «лиуаххидун», яғни «өзімді жалғыз (таухид) ету үшін» деп тәпсір еткендігі айтылады. Негізінде, тек Аллаға ғана қатысты айтылғанда «лияғбудун» сөзін «лиуаххидун» деп тәпсірлеуге болады. Ал жалпы «лияғбудун» сөзі «лиуаххидун» мағынасын бермейді. Өйткені, басқа да құдайларға құлшылық етілетінін ескеру керек. Мұндай жағдайда «лияғбудун» сөзін «лиуаххидун» деп түсіну жалған құдайларды бірлеуге айналып кетеді.
Абдулла ибн Аббас (р.а.) «лияғбудун» сөзін оның жоғарыдағы аяттағы Аллаға құлшылық етуге қатысты айтылған мағынасына қарай «лиуаххидун» деп тәпсірлеп тұр. Және оның бұл тәпсірінде жаңа кәлимамен ешқандай байланыс жоқ. Ибн Аббастың (р.а.) бұл тәпсірді «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген нақты кәлима ретінде ұсынып бидғат істеп тұрмағаны анық. Олай болса оның бұл тәпсірін жаңа кәлимаға дәлел етіп ұсынып оны бидғатшы етіп көрсетудің жөні жоқ.
Таухидтің Алланы тек құлшылықта жалғыздаумен ғана шектелмейтінін Абдуллаһ ибн Аббас (р.а.) жақсы біледі. Бұл жерде ол «Жындар мен адамдарды тек Өзіме ғана құлшылық қылулары үшін жараттым» деген аяттың құлшылыққа қатысты мағынасына орай Алланың құлшылықтағы жалғыздығын ғана тәпсірлеуде. Ал шын мәнінде тауһид - Алланы тек құлшылықта ғана жалғыздау емес, ол Оны жалпы құдай ретінде жалғыздау болып табылатынына ешкімнің де күмән келтірмесі анық.
Алланы жалғыз құдай ретінде анықтайтын шынайы тауһидте Алланың құдайға тән барлық ерекшеліктер қамтылады. Мысалға, Алла бойұсынылуға лайық, Алла қорқуға лайық, Алла мадақтауға лайық, Алла үкім беруге лайық, сондай-ақ Алла құлшылық етуге де лайық. Осы Аллаға ғана лайық ерекшеліктердің бәрі де қысқа да нұсқа «Алладан басқа құдай жоқ» деген кәлима арқылы қамтылады.
Уахаббилер болса Аллаға лайық көптеген ерекшеліктердің ішінен «құлшылыққа лайық» деген бір ерекшелікті ғана ерекше айшықтап, оны таухидтың, сол арқылы кәлиманың мәні етіп көрсетіп қоюға тырысады. Және тек сол кәлиманы ғана дұрыс кәлима ретінде бекітуге тырысады. Негізінде, Аллаға құлшылық етуден бұрын оған бой ұсынылу қажет. Ал бойұсынылудан бұрын Одан қорқылу қажет. Ал қорқылу үшін Алланың құдіретті екенін түсіну қажет. Ал түсіну үшін Алла жайында жақсырақ білу қажет. Олай болса Алла Тағала білуге лайықты жалғыз құдай. Және Алла Тағала тәуекел етуге етуге де лайық құдай. Осылай санамалап келгенде Алланың құлшылыққа лайықтығын ғана айрықша ерекшелеп кәлимадан көрсетіп, қалғандарының маңызын төмендету дұрыс болмайды.
Негізінде, «Алладан басқа құдай жоқ» деген сөз бен уахаббилер ұсынатын «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген сөздердің мағыналары арасында алшақтық жоқ. Бірінші нұсқа қай тұрғыдан алып қарасаң да Алланың бірлігін, яғни шынайы Тауһидті айғақтайтын кең ауқымды қамтыса, екінші нұсқа Абдулла ибн Аббас (р.а.) тәпсірлегендей Алланың құлшылыққа лайықты екендігін ғана көрсететін тар ауқымдағы тәпсір болып табылады.
Мағыналары арасындағы жақындық шынайы тауһидті айғақтайтын түпнұсқа кәлима мен оның тәпсірі екеуінің де дұрыс екендігін көрсетеді. Бірақ, Құран мен Сүннетте көрініс тапқан кәлиманың шынайы мағынасы уаххабилер тарапынан қате ретінде бағаланады да, оның тәпсірі ғана дұрыс кәлима ретінде ұсынылады. Сонда «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген тәпсірмен мағынасы ұқсас болса да «Алладан басқа құдай жоқ» деген шынайы кәлиманың қате саналынуын қалай түсінуге болады? Бір мағыналас сөздердің бірінің дұрыс, ал бірінің қате болуы мүмкін бе?
«Алладан басқа құдай жоқ» деген мағына қалай бұрмаласаң да Алладан басқа ешқандай құдай жоқтығын білдіреді. Олай болса, Алладан басқа «құлшылыққа лайықты құдайларды» ғана емес, жалпы Алладан «басқа құдай» атаулыны түбірімен жоққа шығаратын «Алладан басқа құдай жоқ» деген мағынаның кәлиманың бірден-бір дұрыс мағынасы екеніне еш күмән болмауы тиіс. Өйткені, бұл мағына Алланы бірлейтін шынай таухид көрініс тапқан бірден-бір мағына болып табылады.
Ал «Алладан басқа құлшылыққа лайықты Құдай жоқ» деген нұсқа «құлшылыққа лайықсыз құдай» да болады деген пікір тудырып, жалпы Алладан өзге де құдай бар деген сенімге жол ашады. Мысалға, Шейх Фаузанның мына пікіріне назар аударалық:
«... құдайлар екі түрлі болады. Заңсыз құлшылық етілетін (құдай), және құлшылық етуге лайықты болған соң құлшылық етілетін (құдай). Құлшылыққа лайықты (құдай) - бұл Алла, ал лайықты емес (құдай) – олар бұл тірлікте құлшылық етілетін басқа құдайлар. Алла: «Бұл – Алла Ақиқат (Хақ), ал олардың Одан тысқары құлшылық ететіндері жалған болғандықтан» деген. ( И’анатуль-мустафид стр. 62).
Мұндағы Шейх Фаузанның «құдайлар екі түрлі болады» деген сөзінің мәніне тереңірек үңілсек мұны Алладан басқа құдайлар бар деген мағынада түсінуге болады. Өйткені, «құдайлар екі түрлі болады» деген сөзде біріншіден, құдайлар көп болады; екіншіден, олар екіге бөлінеді мағына аңғарылады.
Мәтіндегі келесі сөйлемдегі «лайықты» сөзі Алладан басқа да құдайлардың көптігіне байланысты пікірді күшейте түседі. Өйткені, мұнда «заңсыз құлшылық етілетін (құдай), және құлшылық етуге лайықты болған соң құлшылық етілетін (құдай)» деген түрде құдайларды лайықты не лайықсыз етіп сұрыптайды.
Мұнан кейінгі сөйлемде «құлшылыққа лайықты (құдай) - бұл Алла, ал лайықты емес (құдай) – олар бұл тірлікте құлшылық етілетін басқа құдайлар» деген түрде Алла жалғыз құдай ретінде емес, Ол бар болғаны құлшылық етуге лайықты ғана құдай ретінде көрсетіледі. Ал басқа құдайлар болса құлшылыққа лайықты емес деген мағынада көрініс тапқан.
Тек келесі «Алла: «Бұл – Алла Ақиқат (Хақ), ал олардың Одан тысқары құлшылық ететіндері жалған болғандықтан» деген сөйлем ғана өзінің жоғарыдығы мағыналарға қарсы мағынасымен оларды түзетіп тұр.
Осылайша «Алладан басқа құлшылыққа лайықты Құдай жоқ» деген нұсқа өзінің екұшты мағынасымен «құлшылыққа лайықсыз құдай» да болады деген пікір тудыра отырып, жалпы Алладан өзге де құдай бар деген сенімге жол ашады. Ал бұл сенім таухид ұғымына қайшы сенім болып табылады. Сол себепті де «Алладан басқа құлшылыққа лайықты Құдай жоқ» деген уахаббилер ұстанатын мағына тауһидтың мәнін ашпақ түгел, тауһидті жоққа шығаратын мағына болып табылады. Содықтан да оны кәлима ретінде қолдануға мүлде болмайды.
13. Жаңа кәлима тауһид кәлимасын жоюға бағытталған қадам
Уахаббилер «Алладан басқа құдай жоқ» деген мағынада «Алладан басқа құлшылық етуге лайық ешкім жоқ, Одан басқа құлшылық етілетін нәрселердің бәрі де құлшылық етуге лайық емес» деген мағына түсінілмей қалады деген пікір білдіреді. Бұл дегеніміз құдай мен құлшылықты бөліп қарастыру болып табылады. Шын мәнінде егер Алладан басқа құдай жоқ болса, онда Одан басқа құлшылық етуге лайық ешкімнің де жоқ болғаны.
Құдай ұғымы мен құлшылықты бөлу мүмкін емес, құдай бар болса құлшылық та болады, және керісінше, құлшылық болса онда құдайдың да бар болғаны. Егер құдай ұғымы мен құлшылықты бөлетін болсақ, онда «құлшылық етілмейтін құдай бар, немесе құдайсыз құлшылық та болады» деген жаңсақ пікір туындар еді. Осы тұрғыдан алғанда «Алладан басқа құдай жоқ» деген мағынада «Алладан басқа құлшылық етуге лайық ешкім жоқ, Одан басқа құлшылық етілетін нәрселердің бәрі де құлшылық етуге лайық емес» деген мағына түсінілмей қалады деген пікір орынсыз пікір болып табылады.
Алла Тағаланың құдай екенін, және Оған ғана құлшылық етудің қажеттігін әрбір мүмін түсінеді. Өйткені, мұны түсінбесе ол мүмін болмас еді. Әрбір мүмін, яғни Аллаға иман келтірген адамнан «Алла дегеніміз кім?» деп сұрасаң «Алла дегеніміз құдай» деп жауап береді, «ал құдай алдындағы міндетің не?» деп сұрасаң «Оған ғана құлшылық ету» деп жауап береді. Өйткені, бұл әрбір мүмін адам үшін дәлелдеуді қажет етпейтін ақиқат.
Алла, құдай, құлшылық сөздерінің орындарының қандай екенін түсіну үшін мынадай мысал келтірелік. Бір кісі қызмет ету үшін екінші бір ауқатты кісіге қызметке жалданды делік. Мұндай жағдайда олардың ара қатынасын былай түсіндіруге болады:
Біріншіден, жұмыс беруші кісінің өзінің есімі болады, мысалға, оны Қожа деп аталық.
Екіншіден, Қожа жалданған кісі үшін қожайын болып табылады.
Үшіншіден, жалданушы қожайынға ғана жұмыс істеуге тиісті болады.
Осылайша бір ұғымнан бір ұғым заңды түрде туындайды.
Енді осы үлгіні бізге қажетті мәселеде қолдансақ, ол былай болып шығады. Қожа дегеніміз - Алла, қожайын дегеніміз - құдай, ал қожайынға жұмыс істеу дегеніміз - құдайға құлшылық ету. Осылайша әрбір ұғым өзінің нақты да заңды орнын табады. Алла дегеніміз барлық жаратылыс үшін құдай болып табылады, және осы құдайға ғана құлшылық етілуі тиіс.
Әрбір есі бар қызметші өзінің Қожадан басқа қожайыны жоқ екенін жақсы түсінеді. Яғни, Қожадан басқа қожайын жоқ деген шартты ол сөзсіз мойындайды. Мұндай жағдайда оған сен қожайынға ғана жұмыс істеуге тиіссің айту артық болады. Өйткені, ол онсыз да сол үшін қызметке тұрып отыр.
Сол сияқты әрбір Аллаға иман келтірген кісі Алладан басқа құдай жоқ екенін мойындайды. Ал мұны жақсы түсініп тұрған кісіге Алла ғана құлшылыққа лайықты, сен Аллаға ғана құлшылық етуге тиіссің деп түсіндіру артық болады.
Егер Қожаға қызметке жалданған кісі одан басқа да қожайын іздеп, басқаға да қызмет еткісі келсе онда бұл оның Қожаны қожайын ретінде мойындамай шартты бұзып жүргенін көрсетеді. Ал бір адамның екі бірдей қожайынға қызмет етіп, олардың екеуінің де көңілдерін табуы мүмкін емес. Сол себепті де Қожа ол кісіні өзінің қызметшілерінің қатарынан шығарады.
Сол сияқты адам Алладан басқа құдайға да құлшылық қылғысы келсе, бұл оның Алланың бірлігін мойындамағанын, яғни Аллаға иман келтірмегенін көрсетеді. Мұндай кісіні Алла Тағала Өзіне құлшылық ететін құлдарының санатынан шығарып, оның құлшылығын қабыл етпейді.
«Мен үшін Қожадан басқа қожайын жоқ» деген шартты қабылдаған адам ғана Қожаның қызметшісі болып табылады. Және ол Қожаға ғана қызмет етеді. Сол сияқты «Алладан басқа құдай жоқ» деген кәлиманы жүрегімен қабылдап, тілімен бекіткен адам ғана Аллаға иман келтірген адам болып табылады. Ондай адам тек Аллаға ғана құлшылық етеді.
«Қожадан басқа қожайыным жоқ» деген шартты қабылдамаған, одан өзге біреуді де өзіне қожайын етіп пайда тапқысы келген кісі амалын тауып басқаға да қызмет етуін қоймайды. Сол сияқты кәлиманың «Алладан басқа құдай жоқ» деген мағынасын мойындамаған кісі де Алладан өзге құдайлардан да жақсылық тапқысы келіп Аллаға серік қосуын қоймайды.
Қожадан басқа да қожайындарының болуының дұрыстығына сенетін, сол себепті оларға да қызмет етіп пайда табуға болады деп есептейтін адамды Қожаға ғана қызмет еттіру мүмкін емес. Сол сияқты Алладан басқа да құдайлар бар деп білетін, және олардың да өзіне жақсылық силайтынына сенетін жанға Аллаға ғана құлшылық етудің қажеттілігін айтудың еш пайдасы жоқ. Өйткені, ол Алладан басқа да құдайлардың бар екеніне, және оларға құлшылық етудің дұрыстығына шын сенеді.
Мұндай Алладан басқа құдайлардың жоқ екендігіне иланбаған адам Аллаға иман келтірмеген, яғни Алланың жалғыздығын мойындамаған адам болып табылады. Ал иман келтірмеген адамға Алланың құлшылыққа лайықты екенін айтудың не қажеті бар? Оған қанша жерден айтсаң да ол мұны бәрібір ұқпайды. Мұны Мұса пайғамбар (с.ғ.с.) жөнге көндіктіре алмаған йаһудилердің мысалынан көруге болады.
Олар: «Құлақ салдық, қарсы болдық» деді. Өйткені, қарсылықтарының салдарынан жүректеріне бұзау сіңіп алған. (Мұхаммед Ғ.С.) оларға: «Егер (Тәуратқа) иман келтірген болсаңдар, имандарың сендерге нендей жаман нәрсені (бұзауға табынуды) бұйырған» де. Құран Кәрім. Бақара 2:93
Мұнан шығатын қортынды Аллаға ғана құлшылық етуге шақыру үшін ең әуелі Алланың жалғыз құдай екенін түсіндіру қажет. «Алладан басқа құдай жоқ» кәлимасының мәні де осында. Уаххабилер болса бұл кәлиманы жоққа шығару арқылы Алланың бірлігін аттап кетіп, Алланың құлшылық лайықтылығын бетке шығарады. Олардың ұсынатын «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген мағынада Алланың жалғыз құдай екендігі көмескіленіп, Оның құлшылыққа лайықтылығы басты орынға шығады. Бұл шын мәнінде атты арбаның алдына емес артына жегу болып табылады.
Мүшіріктер Алладан басқа құдай жоқ деген тауһид ұғымын мойындамайды. Олар Аллаға құлшылық етпегендіктен бұрын Алладан басқа құдай жоқтығына иман келтірмегендіктен мүшірік болып табылады. Өйткені, олардың Аллаға құлшылық етпеулерінің себебі де осы Алланың жалғыз құдай екендігін мойындамауларында жатыр. Сондықтан да олар Аллаға иман келтірмегендер деп аталады. Ал мұндай Аллаға иман келтірмегендерге Алланың ғана құлшылыққа лайықты екендігін айтудың еш мәні жоқ.
Адамдарды бір Аллаға құлшылық еттіру үшін ең әуелі оларға Алладан өзге құдайлардың жоқ екендігін ұқтыру қажет. Ал Алладан өзге құдайлардың да бар екеніне сенетін адамдарға Алладан басқа құлшылыққа лайықты құдай жоқ деп түсіндіру бекершілік. Өйткені, «Алладан басқа құлшылыққа лайықты құдай жоқ» деген сөздің астарында Алладан басқа құдай бар деген мағына жасырылған. Өйткені, мұнда Алладан басқа құдайлардың жоқтығы емес, тек Алладан басқа құлшылыққа лайықты құдайлардың жоқтығы меңзеледі.
Мұны мынадай мысал арқылы түсінуге болады. Бір адамның екі қожайыны бар делік, оның бірінің көптеген жаман қасиеттері бар, және ол қызметті дұрыс бағаламайтын әділетсіз қожайын, демек, ол қызмет етуге лайықсыз қожайын, ал екінші қожайын болса небір жақсы қасиеттерді бойына сіңірген, қызметті бағалай білетін әділетті қожайын, демек, ол қызметке лайықты қожайын.
«Алладан басқа құлшылыққа лайықты құдай жоқ» деген кезде мұндағы лайық деген сөзді жоғарыдағыдай мағынада түсінуге болады. Және мүшіріктердің оны солай түсінетіндері анық. Сол себепті де Құранда Алладан басқа құдай жоқтығы баса айтыла отырылып Оған құлшылық етуге шақырылады:
Ғад қаумына туыстары Һұд (Ғ.С.) ты жібердік: “Әй елім! Аллаға құлшылық қылыңдар. Сендердің Одан басқа тәңірлерің жоқ. Сендер өте жалақорсыңдар” деді. Құран Кәрім. Һуд 11:50
“Рас Мен Алламын. Менен басқа тәңір жоқ. Сондықтан маған құлшылық қыл. Сондай-ақ Мені еске алу үшін намазды толық орында”. Құран Кәрім. Таха 20:14
“Күдіксіз Менен басқа ешбір тәңір жоқ. Онда Маған ғана құлшылық қылыңдар” Құран Кәрім. Әнбия 21:25.
Оларға өздерінен жіберген елшіміз: “Аллаға құлшылық қылыңдар. Алладан басқа тәңірлерің жоқ. Сонда да қорықпайсыңдар ма?”,- (деді). Құран Кәрім. Мүминун 23:32
Құранда осылай. Бірақ, уаххабилер өздерінің қате түсініктеріне орай кәлиманы «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деп түсінуді ұсынады. Мұндай жағдайда «Алладан басқа құдай жоқ» деген шынайы тауһидты беретін мағына «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген тар мағынаға жұтылып, жойылып кетеді де, тек Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ деген тар мағынаның өзі ғана қалады. Бұл дегеніміз:
Уаххабилер өздерінің таухид улухияға негізделген жаңа кәлималарының дұрыстығына, оның тауһидтың кәлимасы екендігіне дәлел ретінде мынадай мәтін келтіреді:
Сондай-ақ, «Жындар мен адамдарды тек Өзіме ғана құлшылық қылулары үшін жараттым» (әз-Зарият; 56) деген аяттағы «лияғбудун» («құлшылық қылулары») деген сөзді, ұлы ғалым сахаба Абдуллаһ ибн Аббас «лиуаххидун», яғни «өзімді жалғыз (таухид) ету үшін» деп тәпсір еткен. Демек, бұл сөз Пайғамбарымыз бен оның сахабаларынан келген сөз екен. Осы «лә иләһә илләЛлаһ» («Аллаһтан басқа құлшылыққа лайықты құдай жоқ») деген кәлиманы оқып-үйреніп, оған иман келтіріп, сол бойынша өмір сүрумен ғана кісі мұсылман болады. (Махмуд Әбдурразиқ. «Раббың кім?», (немесе қабірде қойылатын ең алғашқы сұрақ))
Бұл мәтінде Абдуллаһ ибн Аббастың (р.а.) «лияғбудун» («құлшылық қылулары») деген сөзді «лиуаххидун», яғни «өзімді жалғыз (таухид) ету үшін» деп тәпсір еткендігі айтылады. Негізінде, тек Аллаға ғана қатысты айтылғанда «лияғбудун» сөзін «лиуаххидун» деп тәпсірлеуге болады. Ал жалпы «лияғбудун» сөзі «лиуаххидун» мағынасын бермейді. Өйткені, басқа да құдайларға құлшылық етілетінін ескеру керек. Мұндай жағдайда «лияғбудун» сөзін «лиуаххидун» деп түсіну жалған құдайларды бірлеуге айналып кетеді.
Абдулла ибн Аббас (р.а.) «лияғбудун» сөзін оның жоғарыдағы аяттағы Аллаға құлшылық етуге қатысты айтылған мағынасына қарай «лиуаххидун» деп тәпсірлеп тұр. Және оның бұл тәпсірінде жаңа кәлимамен ешқандай байланыс жоқ. Ибн Аббастың (р.а.) бұл тәпсірді «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген нақты кәлима ретінде ұсынып бидғат істеп тұрмағаны анық. Олай болса оның бұл тәпсірін жаңа кәлимаға дәлел етіп ұсынып оны бидғатшы етіп көрсетудің жөні жоқ.
Таухидтің Алланы тек құлшылықта жалғыздаумен ғана шектелмейтінін Абдуллаһ ибн Аббас (р.а.) жақсы біледі. Бұл жерде ол «Жындар мен адамдарды тек Өзіме ғана құлшылық қылулары үшін жараттым» деген аяттың құлшылыққа қатысты мағынасына орай Алланың құлшылықтағы жалғыздығын ғана тәпсірлеуде. Ал шын мәнінде тауһид - Алланы тек құлшылықта ғана жалғыздау емес, ол Оны жалпы құдай ретінде жалғыздау болып табылатынына ешкімнің де күмән келтірмесі анық.
Алланы жалғыз құдай ретінде анықтайтын шынайы тауһидте Алланың құдайға тән барлық ерекшеліктер қамтылады. Мысалға, Алла бойұсынылуға лайық, Алла қорқуға лайық, Алла мадақтауға лайық, Алла үкім беруге лайық, сондай-ақ Алла құлшылық етуге де лайық. Осы Аллаға ғана лайық ерекшеліктердің бәрі де қысқа да нұсқа «Алладан басқа құдай жоқ» деген кәлима арқылы қамтылады.
Уахаббилер болса Аллаға лайық көптеген ерекшеліктердің ішінен «құлшылыққа лайық» деген бір ерекшелікті ғана ерекше айшықтап, оны таухидтың, сол арқылы кәлиманың мәні етіп көрсетіп қоюға тырысады. Және тек сол кәлиманы ғана дұрыс кәлима ретінде бекітуге тырысады. Негізінде, Аллаға құлшылық етуден бұрын оған бой ұсынылу қажет. Ал бойұсынылудан бұрын Одан қорқылу қажет. Ал қорқылу үшін Алланың құдіретті екенін түсіну қажет. Ал түсіну үшін Алла жайында жақсырақ білу қажет. Олай болса Алла Тағала білуге лайықты жалғыз құдай. Және Алла Тағала тәуекел етуге етуге де лайық құдай. Осылай санамалап келгенде Алланың құлшылыққа лайықтығын ғана айрықша ерекшелеп кәлимадан көрсетіп, қалғандарының маңызын төмендету дұрыс болмайды.
Негізінде, «Алладан басқа құдай жоқ» деген сөз бен уахаббилер ұсынатын «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген сөздердің мағыналары арасында алшақтық жоқ. Бірінші нұсқа қай тұрғыдан алып қарасаң да Алланың бірлігін, яғни шынайы Тауһидті айғақтайтын кең ауқымды қамтыса, екінші нұсқа Абдулла ибн Аббас (р.а.) тәпсірлегендей Алланың құлшылыққа лайықты екендігін ғана көрсететін тар ауқымдағы тәпсір болып табылады.
Мағыналары арасындағы жақындық шынайы тауһидті айғақтайтын түпнұсқа кәлима мен оның тәпсірі екеуінің де дұрыс екендігін көрсетеді. Бірақ, Құран мен Сүннетте көрініс тапқан кәлиманың шынайы мағынасы уаххабилер тарапынан қате ретінде бағаланады да, оның тәпсірі ғана дұрыс кәлима ретінде ұсынылады. Сонда «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген тәпсірмен мағынасы ұқсас болса да «Алладан басқа құдай жоқ» деген шынайы кәлиманың қате саналынуын қалай түсінуге болады? Бір мағыналас сөздердің бірінің дұрыс, ал бірінің қате болуы мүмкін бе?
«Алладан басқа құдай жоқ» деген мағына қалай бұрмаласаң да Алладан басқа ешқандай құдай жоқтығын білдіреді. Олай болса, Алладан басқа «құлшылыққа лайықты құдайларды» ғана емес, жалпы Алладан «басқа құдай» атаулыны түбірімен жоққа шығаратын «Алладан басқа құдай жоқ» деген мағынаның кәлиманың бірден-бір дұрыс мағынасы екеніне еш күмән болмауы тиіс. Өйткені, бұл мағына Алланы бірлейтін шынай таухид көрініс тапқан бірден-бір мағына болып табылады.
Ал «Алладан басқа құлшылыққа лайықты Құдай жоқ» деген нұсқа «құлшылыққа лайықсыз құдай» да болады деген пікір тудырып, жалпы Алладан өзге де құдай бар деген сенімге жол ашады. Мысалға, Шейх Фаузанның мына пікіріне назар аударалық:
«... құдайлар екі түрлі болады. Заңсыз құлшылық етілетін (құдай), және құлшылық етуге лайықты болған соң құлшылық етілетін (құдай). Құлшылыққа лайықты (құдай) - бұл Алла, ал лайықты емес (құдай) – олар бұл тірлікте құлшылық етілетін басқа құдайлар. Алла: «Бұл – Алла Ақиқат (Хақ), ал олардың Одан тысқары құлшылық ететіндері жалған болғандықтан» деген. ( И’анатуль-мустафид стр. 62).
Мұндағы Шейх Фаузанның «құдайлар екі түрлі болады» деген сөзінің мәніне тереңірек үңілсек мұны Алладан басқа құдайлар бар деген мағынада түсінуге болады. Өйткені, «құдайлар екі түрлі болады» деген сөзде біріншіден, құдайлар көп болады; екіншіден, олар екіге бөлінеді мағына аңғарылады.
Мәтіндегі келесі сөйлемдегі «лайықты» сөзі Алладан басқа да құдайлардың көптігіне байланысты пікірді күшейте түседі. Өйткені, мұнда «заңсыз құлшылық етілетін (құдай), және құлшылық етуге лайықты болған соң құлшылық етілетін (құдай)» деген түрде құдайларды лайықты не лайықсыз етіп сұрыптайды.
Мұнан кейінгі сөйлемде «құлшылыққа лайықты (құдай) - бұл Алла, ал лайықты емес (құдай) – олар бұл тірлікте құлшылық етілетін басқа құдайлар» деген түрде Алла жалғыз құдай ретінде емес, Ол бар болғаны құлшылық етуге лайықты ғана құдай ретінде көрсетіледі. Ал басқа құдайлар болса құлшылыққа лайықты емес деген мағынада көрініс тапқан.
Тек келесі «Алла: «Бұл – Алла Ақиқат (Хақ), ал олардың Одан тысқары құлшылық ететіндері жалған болғандықтан» деген сөйлем ғана өзінің жоғарыдығы мағыналарға қарсы мағынасымен оларды түзетіп тұр.
Осылайша «Алладан басқа құлшылыққа лайықты Құдай жоқ» деген нұсқа өзінің екұшты мағынасымен «құлшылыққа лайықсыз құдай» да болады деген пікір тудыра отырып, жалпы Алладан өзге де құдай бар деген сенімге жол ашады. Ал бұл сенім таухид ұғымына қайшы сенім болып табылады. Сол себепті де «Алладан басқа құлшылыққа лайықты Құдай жоқ» деген уахаббилер ұстанатын мағына тауһидтың мәнін ашпақ түгел, тауһидті жоққа шығаратын мағына болып табылады. Содықтан да оны кәлима ретінде қолдануға мүлде болмайды.
13. Жаңа кәлима тауһид кәлимасын жоюға бағытталған қадам
Уахаббилер «Алладан басқа құдай жоқ» деген мағынада «Алладан басқа құлшылық етуге лайық ешкім жоқ, Одан басқа құлшылық етілетін нәрселердің бәрі де құлшылық етуге лайық емес» деген мағына түсінілмей қалады деген пікір білдіреді. Бұл дегеніміз құдай мен құлшылықты бөліп қарастыру болып табылады. Шын мәнінде егер Алладан басқа құдай жоқ болса, онда Одан басқа құлшылық етуге лайық ешкімнің де жоқ болғаны.
Құдай ұғымы мен құлшылықты бөлу мүмкін емес, құдай бар болса құлшылық та болады, және керісінше, құлшылық болса онда құдайдың да бар болғаны. Егер құдай ұғымы мен құлшылықты бөлетін болсақ, онда «құлшылық етілмейтін құдай бар, немесе құдайсыз құлшылық та болады» деген жаңсақ пікір туындар еді. Осы тұрғыдан алғанда «Алладан басқа құдай жоқ» деген мағынада «Алладан басқа құлшылық етуге лайық ешкім жоқ, Одан басқа құлшылық етілетін нәрселердің бәрі де құлшылық етуге лайық емес» деген мағына түсінілмей қалады деген пікір орынсыз пікір болып табылады.
Алла Тағаланың құдай екенін, және Оған ғана құлшылық етудің қажеттігін әрбір мүмін түсінеді. Өйткені, мұны түсінбесе ол мүмін болмас еді. Әрбір мүмін, яғни Аллаға иман келтірген адамнан «Алла дегеніміз кім?» деп сұрасаң «Алла дегеніміз құдай» деп жауап береді, «ал құдай алдындағы міндетің не?» деп сұрасаң «Оған ғана құлшылық ету» деп жауап береді. Өйткені, бұл әрбір мүмін адам үшін дәлелдеуді қажет етпейтін ақиқат.
Алла, құдай, құлшылық сөздерінің орындарының қандай екенін түсіну үшін мынадай мысал келтірелік. Бір кісі қызмет ету үшін екінші бір ауқатты кісіге қызметке жалданды делік. Мұндай жағдайда олардың ара қатынасын былай түсіндіруге болады:
Біріншіден, жұмыс беруші кісінің өзінің есімі болады, мысалға, оны Қожа деп аталық.
Екіншіден, Қожа жалданған кісі үшін қожайын болып табылады.
Үшіншіден, жалданушы қожайынға ғана жұмыс істеуге тиісті болады.
Осылайша бір ұғымнан бір ұғым заңды түрде туындайды.
Енді осы үлгіні бізге қажетті мәселеде қолдансақ, ол былай болып шығады. Қожа дегеніміз - Алла, қожайын дегеніміз - құдай, ал қожайынға жұмыс істеу дегеніміз - құдайға құлшылық ету. Осылайша әрбір ұғым өзінің нақты да заңды орнын табады. Алла дегеніміз барлық жаратылыс үшін құдай болып табылады, және осы құдайға ғана құлшылық етілуі тиіс.
Әрбір есі бар қызметші өзінің Қожадан басқа қожайыны жоқ екенін жақсы түсінеді. Яғни, Қожадан басқа қожайын жоқ деген шартты ол сөзсіз мойындайды. Мұндай жағдайда оған сен қожайынға ғана жұмыс істеуге тиіссің айту артық болады. Өйткені, ол онсыз да сол үшін қызметке тұрып отыр.
Сол сияқты әрбір Аллаға иман келтірген кісі Алладан басқа құдай жоқ екенін мойындайды. Ал мұны жақсы түсініп тұрған кісіге Алла ғана құлшылыққа лайықты, сен Аллаға ғана құлшылық етуге тиіссің деп түсіндіру артық болады.
Егер Қожаға қызметке жалданған кісі одан басқа да қожайын іздеп, басқаға да қызмет еткісі келсе онда бұл оның Қожаны қожайын ретінде мойындамай шартты бұзып жүргенін көрсетеді. Ал бір адамның екі бірдей қожайынға қызмет етіп, олардың екеуінің де көңілдерін табуы мүмкін емес. Сол себепті де Қожа ол кісіні өзінің қызметшілерінің қатарынан шығарады.
Сол сияқты адам Алладан басқа құдайға да құлшылық қылғысы келсе, бұл оның Алланың бірлігін мойындамағанын, яғни Аллаға иман келтірмегенін көрсетеді. Мұндай кісіні Алла Тағала Өзіне құлшылық ететін құлдарының санатынан шығарып, оның құлшылығын қабыл етпейді.
«Мен үшін Қожадан басқа қожайын жоқ» деген шартты қабылдаған адам ғана Қожаның қызметшісі болып табылады. Және ол Қожаға ғана қызмет етеді. Сол сияқты «Алладан басқа құдай жоқ» деген кәлиманы жүрегімен қабылдап, тілімен бекіткен адам ғана Аллаға иман келтірген адам болып табылады. Ондай адам тек Аллаға ғана құлшылық етеді.
«Қожадан басқа қожайыным жоқ» деген шартты қабылдамаған, одан өзге біреуді де өзіне қожайын етіп пайда тапқысы келген кісі амалын тауып басқаға да қызмет етуін қоймайды. Сол сияқты кәлиманың «Алладан басқа құдай жоқ» деген мағынасын мойындамаған кісі де Алладан өзге құдайлардан да жақсылық тапқысы келіп Аллаға серік қосуын қоймайды.
Қожадан басқа да қожайындарының болуының дұрыстығына сенетін, сол себепті оларға да қызмет етіп пайда табуға болады деп есептейтін адамды Қожаға ғана қызмет еттіру мүмкін емес. Сол сияқты Алладан басқа да құдайлар бар деп білетін, және олардың да өзіне жақсылық силайтынына сенетін жанға Аллаға ғана құлшылық етудің қажеттілігін айтудың еш пайдасы жоқ. Өйткені, ол Алладан басқа да құдайлардың бар екеніне, және оларға құлшылық етудің дұрыстығына шын сенеді.
Мұндай Алладан басқа құдайлардың жоқ екендігіне иланбаған адам Аллаға иман келтірмеген, яғни Алланың жалғыздығын мойындамаған адам болып табылады. Ал иман келтірмеген адамға Алланың құлшылыққа лайықты екенін айтудың не қажеті бар? Оған қанша жерден айтсаң да ол мұны бәрібір ұқпайды. Мұны Мұса пайғамбар (с.ғ.с.) жөнге көндіктіре алмаған йаһудилердің мысалынан көруге болады.
Олар: «Құлақ салдық, қарсы болдық» деді. Өйткені, қарсылықтарының салдарынан жүректеріне бұзау сіңіп алған. (Мұхаммед Ғ.С.) оларға: «Егер (Тәуратқа) иман келтірген болсаңдар, имандарың сендерге нендей жаман нәрсені (бұзауға табынуды) бұйырған» де. Құран Кәрім. Бақара 2:93
Мұнан шығатын қортынды Аллаға ғана құлшылық етуге шақыру үшін ең әуелі Алланың жалғыз құдай екенін түсіндіру қажет. «Алладан басқа құдай жоқ» кәлимасының мәні де осында. Уаххабилер болса бұл кәлиманы жоққа шығару арқылы Алланың бірлігін аттап кетіп, Алланың құлшылық лайықтылығын бетке шығарады. Олардың ұсынатын «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген мағынада Алланың жалғыз құдай екендігі көмескіленіп, Оның құлшылыққа лайықтылығы басты орынға шығады. Бұл шын мәнінде атты арбаның алдына емес артына жегу болып табылады.
Мүшіріктер Алладан басқа құдай жоқ деген тауһид ұғымын мойындамайды. Олар Аллаға құлшылық етпегендіктен бұрын Алладан басқа құдай жоқтығына иман келтірмегендіктен мүшірік болып табылады. Өйткені, олардың Аллаға құлшылық етпеулерінің себебі де осы Алланың жалғыз құдай екендігін мойындамауларында жатыр. Сондықтан да олар Аллаға иман келтірмегендер деп аталады. Ал мұндай Аллаға иман келтірмегендерге Алланың ғана құлшылыққа лайықты екендігін айтудың еш мәні жоқ.
Адамдарды бір Аллаға құлшылық еттіру үшін ең әуелі оларға Алладан өзге құдайлардың жоқ екендігін ұқтыру қажет. Ал Алладан өзге құдайлардың да бар екеніне сенетін адамдарға Алладан басқа құлшылыққа лайықты құдай жоқ деп түсіндіру бекершілік. Өйткені, «Алладан басқа құлшылыққа лайықты құдай жоқ» деген сөздің астарында Алладан басқа құдай бар деген мағына жасырылған. Өйткені, мұнда Алладан басқа құдайлардың жоқтығы емес, тек Алладан басқа құлшылыққа лайықты құдайлардың жоқтығы меңзеледі.
Мұны мынадай мысал арқылы түсінуге болады. Бір адамның екі қожайыны бар делік, оның бірінің көптеген жаман қасиеттері бар, және ол қызметті дұрыс бағаламайтын әділетсіз қожайын, демек, ол қызмет етуге лайықсыз қожайын, ал екінші қожайын болса небір жақсы қасиеттерді бойына сіңірген, қызметті бағалай білетін әділетті қожайын, демек, ол қызметке лайықты қожайын.
«Алладан басқа құлшылыққа лайықты құдай жоқ» деген кезде мұндағы лайық деген сөзді жоғарыдағыдай мағынада түсінуге болады. Және мүшіріктердің оны солай түсінетіндері анық. Сол себепті де Құранда Алладан басқа құдай жоқтығы баса айтыла отырылып Оған құлшылық етуге шақырылады:
Ғад қаумына туыстары Һұд (Ғ.С.) ты жібердік: “Әй елім! Аллаға құлшылық қылыңдар. Сендердің Одан басқа тәңірлерің жоқ. Сендер өте жалақорсыңдар” деді. Құран Кәрім. Һуд 11:50
“Рас Мен Алламын. Менен басқа тәңір жоқ. Сондықтан маған құлшылық қыл. Сондай-ақ Мені еске алу үшін намазды толық орында”. Құран Кәрім. Таха 20:14
“Күдіксіз Менен басқа ешбір тәңір жоқ. Онда Маған ғана құлшылық қылыңдар” Құран Кәрім. Әнбия 21:25.
Оларға өздерінен жіберген елшіміз: “Аллаға құлшылық қылыңдар. Алладан басқа тәңірлерің жоқ. Сонда да қорықпайсыңдар ма?”,- (деді). Құран Кәрім. Мүминун 23:32
Құранда осылай. Бірақ, уаххабилер өздерінің қате түсініктеріне орай кәлиманы «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деп түсінуді ұсынады. Мұндай жағдайда «Алладан басқа құдай жоқ» деген шынайы тауһидты беретін мағына «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген тар мағынаға жұтылып, жойылып кетеді де, тек Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ деген тар мағынаның өзі ғана қалады. Бұл дегеніміз:
Біріншіден, Құран аяттарының анық мағынасын өзгерту, Құранды бұрмалау болып табылады.
Екіншіден, Алладан басқа құдайлар жоқ деген шынайы тауһидті білдіретін ақиқат мағынаны жою арқылы Алладан басқа да құдайлар бар, бірақ Алладан басқа құлшылыққа лайықты құдайлар жоқ деген жалған мағынаны бекіту болып табылады.
Демек, «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген уаххабилік жасанды кәлима шынайы тауһидтің кәлимасы болып табылатын «Алладан басқа құдай жоқ» деген мағынадағы кәлиманы жоюға бағытталған қауіпті үрдістің бастамасы ретінде көрініс табады.
14. «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» - бидғат кәлима
Негізінде, кәлиманың шынай тауһид көрініс тапқан «Алладан басқа құдай жоқ» деген бірден-бір дұрыс, әрі қысқа да нұсқа мағынасына тиіспей-ақ құлшылықтың бір Аллаға ғана арналуы тиіс екенін түсіндіру жеткілікті болар еді. Бірақ, өзге мұсылмандардың ұстанымдарынан қате табу арқылы оларды бидғатшылар, адасқандар етіп шығару пиғылына құл болған, өздерін білімді де турашыл мұсылмандар етіп көрсетуге ынтық уахаббилер кәлиманы міндетті түрде «Алладан басқа құлшылыққа лайықты құдай жоқ» деп түсіну қажет деген бидғат пікірге мықтап жабысуда.
Жалпы, кез келген мәселеден ілік іздеп «бұл жайында аят, не сахих хадис бар ма?», «сахабалар солай айтқан ба?», «сахабалар солай істеген бе?» деп нақты дәлел сұрап ежіктеп шыға келу уахаббилерге тән басты қасиеттердің бірі болып табылады. Және олар мұндай жерлерде қажетті аятты да сәтімен «сөйлете» біледі:
«Егер сөздерің рас болса, дәлел келтіріңдер!» – де» (әл-Бәқара; 111). (Махмуд Әбдурразиқ. «Раббың кім?», (немесе қабірде қойылатын ең алғашқы сұрақ). Бірінші басылымның қазақшасының кіріспесі)
Енді кәлимаға қатысты мәселеде олардың осы «сүйікті» сауалдары өздеріне қойылар болса, олардың дәлел жағыннан «ұятты» екені мәлім болады. Өйткені, бұл мәселеде олар Құран аяттарын да, сахих хадистерді де, сахабалардың істері мен сөздерін де келтіріп жарытпайды. Бұл мәселеде олар тура мағыналы аяттар мен хадистер арқылы бұлтартпас дәлелдер келтіргеннен көрі сөз мағынасын тергеп, «неғұрлым қисынсыз сөйлесең, солғұрлым ақылды көрінесің» деген қағидаға сүйеніп кеткендей көрінеді
Құранда кәлиманың «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген мағынасына дәлел етуге болатын нақты «лә илаһа хақ иллаллаһ» деген аят мүлде көрініс таппаған, керісінше онда тек «лә илаһа иллә Аллаһ», яғни «Алладан басқа құдай жоқ» деген нұсқа бірыңғай тұнып тұр. Және Пайғамбардың (с.ғ.с.) да, салафтардың да, және олардан кейінгі халаф ғұламалардың да «лә иләһа иллә Аллаһ» деген кәлиманы «Алладан басқа құлшылыққа лайықты құдай жоқ» деп түсіну қажет, оны «Алладан басқа құдай жоқ» деген мағынада түсіну қате, ол адасушылық болып табылады деп айтқан пікірлері де жоқ. Сол себепті де уаххабилер Пайғамбардың (с.ғ.с.) да, бұрынғы өткен салафтар мен халафтардың да кәлиманы нақ осылай деп түсінгендері жөнінде бұлтартпас дәлелдер келтіре алмайды. Бұл олардың сенімдерінің еш дәлелге негізделмеген көзсіз сенім екендігін байқатады.
Мұндай жағдайда уаххабилер өз нұсқаларын кәлиманың тәпсірі ретінде ұсынса оған қарсы айтар еш уәж болмас еді. Бірақ, олардың осы тәпсір болып табылатын нұсқаны кәлиманың бірден-бір дұрыс нұсқа ретінде ұсынулары еш ақылға симайды. Шын мәнінде өздерін ақиқатты ғана ұстанатын өте білікті мұсылмандар ретінде санайтын уаххабилердің осылайша «тегіс жерден сүрінулерін» қалай түсінуге болады?
Егер калиманы «Алладан басқа құдай жоқ» деп түсіну уахаббилер айтатындай адасушылық болатын болса, онда Пайғамбардан (с.ғ.с.) да, салафтардан да, және олардан кейінгі халаф ғұламалардан да бұл жөнінде өте көп пікірлер қалған болар еді. Өйткені, олардың мұндай өте маңызды мәселені назардан тыс қалдырулары мүмкін емес. Демек, «калиманы «Алладан басқа құлшылыққа лайықты құдай жоқ» деп түсіну дұрыс» деген пікір уахабби шейхтердің жеке ижтихадтары, өз жорамалдары екенін анық аңғартады.
Кәлиманың «Алладан басқа құдай жоқ» мағынасы жөнінде бұрынғы өткен салаф, және халаф ғұламалардың арасында бірауызды келісім (ижмағ) бар. Сол себепті де бұл мәселеге қатысты қандай болмасын «тың пікір» дінге енгізілген жаңалық (бидғат) ретінде бағалануы тиіс. Олай болса, кез келген мәселеде ебін тауып өзгелерді бидғатшы етіп шығаруға тырысатын уахаббилердің кәлима тәрізді өте зор мәселеде өздерінің бидғатқа ұрынып оңбай қателесетіндей оларды «қандай шайтан түртті» дерсің.
Екіншіден, Алладан басқа құдайлар жоқ деген шынайы тауһидті білдіретін ақиқат мағынаны жою арқылы Алладан басқа да құдайлар бар, бірақ Алладан басқа құлшылыққа лайықты құдайлар жоқ деген жалған мағынаны бекіту болып табылады.
Демек, «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген уаххабилік жасанды кәлима шынайы тауһидтің кәлимасы болып табылатын «Алладан басқа құдай жоқ» деген мағынадағы кәлиманы жоюға бағытталған қауіпті үрдістің бастамасы ретінде көрініс табады.
14. «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» - бидғат кәлима
Негізінде, кәлиманың шынай тауһид көрініс тапқан «Алладан басқа құдай жоқ» деген бірден-бір дұрыс, әрі қысқа да нұсқа мағынасына тиіспей-ақ құлшылықтың бір Аллаға ғана арналуы тиіс екенін түсіндіру жеткілікті болар еді. Бірақ, өзге мұсылмандардың ұстанымдарынан қате табу арқылы оларды бидғатшылар, адасқандар етіп шығару пиғылына құл болған, өздерін білімді де турашыл мұсылмандар етіп көрсетуге ынтық уахаббилер кәлиманы міндетті түрде «Алладан басқа құлшылыққа лайықты құдай жоқ» деп түсіну қажет деген бидғат пікірге мықтап жабысуда.
Жалпы, кез келген мәселеден ілік іздеп «бұл жайында аят, не сахих хадис бар ма?», «сахабалар солай айтқан ба?», «сахабалар солай істеген бе?» деп нақты дәлел сұрап ежіктеп шыға келу уахаббилерге тән басты қасиеттердің бірі болып табылады. Және олар мұндай жерлерде қажетті аятты да сәтімен «сөйлете» біледі:
«Егер сөздерің рас болса, дәлел келтіріңдер!» – де» (әл-Бәқара; 111). (Махмуд Әбдурразиқ. «Раббың кім?», (немесе қабірде қойылатын ең алғашқы сұрақ). Бірінші басылымның қазақшасының кіріспесі)
Енді кәлимаға қатысты мәселеде олардың осы «сүйікті» сауалдары өздеріне қойылар болса, олардың дәлел жағыннан «ұятты» екені мәлім болады. Өйткені, бұл мәселеде олар Құран аяттарын да, сахих хадистерді де, сахабалардың істері мен сөздерін де келтіріп жарытпайды. Бұл мәселеде олар тура мағыналы аяттар мен хадистер арқылы бұлтартпас дәлелдер келтіргеннен көрі сөз мағынасын тергеп, «неғұрлым қисынсыз сөйлесең, солғұрлым ақылды көрінесің» деген қағидаға сүйеніп кеткендей көрінеді
Құранда кәлиманың «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген мағынасына дәлел етуге болатын нақты «лә илаһа хақ иллаллаһ» деген аят мүлде көрініс таппаған, керісінше онда тек «лә илаһа иллә Аллаһ», яғни «Алладан басқа құдай жоқ» деген нұсқа бірыңғай тұнып тұр. Және Пайғамбардың (с.ғ.с.) да, салафтардың да, және олардан кейінгі халаф ғұламалардың да «лә иләһа иллә Аллаһ» деген кәлиманы «Алладан басқа құлшылыққа лайықты құдай жоқ» деп түсіну қажет, оны «Алладан басқа құдай жоқ» деген мағынада түсіну қате, ол адасушылық болып табылады деп айтқан пікірлері де жоқ. Сол себепті де уаххабилер Пайғамбардың (с.ғ.с.) да, бұрынғы өткен салафтар мен халафтардың да кәлиманы нақ осылай деп түсінгендері жөнінде бұлтартпас дәлелдер келтіре алмайды. Бұл олардың сенімдерінің еш дәлелге негізделмеген көзсіз сенім екендігін байқатады.
Мұндай жағдайда уаххабилер өз нұсқаларын кәлиманың тәпсірі ретінде ұсынса оған қарсы айтар еш уәж болмас еді. Бірақ, олардың осы тәпсір болып табылатын нұсқаны кәлиманың бірден-бір дұрыс нұсқа ретінде ұсынулары еш ақылға симайды. Шын мәнінде өздерін ақиқатты ғана ұстанатын өте білікті мұсылмандар ретінде санайтын уаххабилердің осылайша «тегіс жерден сүрінулерін» қалай түсінуге болады?
Егер калиманы «Алладан басқа құдай жоқ» деп түсіну уахаббилер айтатындай адасушылық болатын болса, онда Пайғамбардан (с.ғ.с.) да, салафтардан да, және олардан кейінгі халаф ғұламалардан да бұл жөнінде өте көп пікірлер қалған болар еді. Өйткені, олардың мұндай өте маңызды мәселені назардан тыс қалдырулары мүмкін емес. Демек, «калиманы «Алладан басқа құлшылыққа лайықты құдай жоқ» деп түсіну дұрыс» деген пікір уахабби шейхтердің жеке ижтихадтары, өз жорамалдары екенін анық аңғартады.
Кәлиманың «Алладан басқа құдай жоқ» мағынасы жөнінде бұрынғы өткен салаф, және халаф ғұламалардың арасында бірауызды келісім (ижмағ) бар. Сол себепті де бұл мәселеге қатысты қандай болмасын «тың пікір» дінге енгізілген жаңалық (бидғат) ретінде бағалануы тиіс. Олай болса, кез келген мәселеде ебін тауып өзгелерді бидғатшы етіп шығаруға тырысатын уахаббилердің кәлима тәрізді өте зор мәселеде өздерінің бидғатқа ұрынып оңбай қателесетіндей оларды «қандай шайтан түртті» дерсің.
15. Жаңа кәлима көп кәлималылықтың бастауы.
Уаххабилер өз ақидаларындағы таухид «үштігінің» бірі таухид улухияны басшылыққа ала отырып «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген жаңа кәлима ойлап тауып, оны қолданысқа енгізді. Егер олардың бұл ісін мақұлдап Алланың «құлшылыққа лайықтылығына» кәлимадан орын беретін болсақ, онда келесі кезекте басқа да «лайықтылықтар» кәлимаға «сұранатын» болады. Өйткені, Құран мен Сүннеттен нақты дәлелдер келтіре отырып оларды да кәлимаға қостырудың мүмкіндігі бар. Мысалға, Алланың бойұсынылуға лайықтылығы жөнінде мынадай аяттар бар:
“Өздеріңе апат келуден бұрын Раббыларыңа қайтыңдар, Оған бой ұсыныңдар. Кейін жәрдем көре алмайсыңдар.” Құран Кәрім Зүмәр 39:54
«Табысты болуым, Аллаға ғана байланысты, Оған тәуекел еттім, әрі Оған бой ұсынамын» деді. Құран Кәрім. Һуд 11:88
«Шын мәнінде маған Тәңірлерің бір-ақ Тәңір деп уахи етілді. Онда Соған бой ұсынасыңдар ма?» де. Құран Кәрім. Әнбия 21:108
“Егер ол шақырғандарың сендерге жауап бермесе, онда біліңдер, шын мәнінде бұл Құран Алланың білімімен түсірілген әрі Алладан басқа ешбір Тәңір жоқ. Ал енді де бой ұсынбайсыңдар ма?”,- де. Құран Кәрім. Һуд 11:14
«Бiз барлық үмбет үшiн, өздерiне берген малдан Алланың ғана атын атап, құрбан шалуды бекiттiк. Өйткенi, Тәңiрлерiң бiр-ақ Тәңiр. Сондықтан оған ғана бойұсыныңдар» Құран Кәрім Хаж 22:34
Соңғы аятта «Тәңiрлерiң бiр-ақ Тәңiр» делінген түрде тауһид паш етіліп, сонан соң одан шығатын қортынды түрінде «Сондықтан Оған ғана бойұсыныңдар» деп әмір етіледі. Бұл аят уаххабилердің өз кәлималарының дұрыстығының дәлелі ретінде келтірілетін мына аятпен төркіндес:
«(Мұхаммед Ғ.С.) сенен бұрын бір пайғамбар жіберсек, оған: “Күдіксіз Менен басқа ешбір тәңір жоқ. Онда Маған ғана құлшылық қылыңдар” деп қана уахи етіп жібердік». Құран Кәрім 21:25.
Бірінші аятта «Сондықтан Оған ғана бой ұсыныңдар» делінсе, екінші аятта «Онда Маған ғана құлшылық етіңдер» делінеді. Бірінші аят мағынасы жағынан да, күші жағынан екінші аяттан еш кем емес, демек, «сондықтан Оған ғана бой ұсыныңдар» деген аят та «Алладан басқа бойұсынуға лайық құдай жоқ» деген жаңа кәлимаға «сұранып» тұр. Мұнан өзге Алланың қорқуға лайықтылығы жөнінде де бірқатар аяттар бар. Олардан да бірнешеуін келтіре кетелік:
Алла оларға қатты азап әзірлеген. Әй ақыл иелері! Алладан қорқыңдар. Құран Кәрім. Талақ 65:10
(Мұхаммед Ғ.С.) сол уақытта өзіне Алла да бақ берген, сен де бақ берген Зәйітке: “Жұбайыңды ажыратпа, Алладан корық!”,- деуде едің; Алланың жариялайтын нәрсесін көңліңде жасыруда едің. Адамдардан қорқасың. Негізінде қорқуға Алла лайық. Құран Кәрім. Ахзап 33:37
Егер иман келтірген болсаңдар, қорқуларыңа Алла тағы лайығырақ. (Құран Кәрім. Тәубе 9:13
Алла қаламайынша, олар, үгіт ала алмайды. Ол Алла, қорқылуға лайық, жарылқау иесі. Құран Кәрім. Мүддәссір 74:56
Оларға өздерінен жіберген елшіміз: “Аллаға құлшылық қылыңдар. Алладан басқа тәңірлерің жоқ. Сонда да қорықпайсыңдар ма?”,- (деді). Құран Кәрім. Мүминун 23:32
Алла (Т): “Екі тәңір жасап алмаңдар. Шын мәнінде, Ол, бір-ақ Тәңір. Ендеше, Менен ғана қорқыңдар” деді. Құран Кәрім. Нахыл 16:51
Бұл аяттар да өздерінің мағыналарының айқындығы мен күші жағынан уаххабилер келтіретін аяттардан еш кем емес. Әсіресе соңғы аят «Менен ғана қорқыңдар» деген түрде «Маған ғана құлшылық етіңдер» деген аятпен теңдесіп тұр. Демек, осы аяттардың негізінде «Алладан басқа қорқылуға лайық құдай жоқ» деген тағы бір жаңа кәлима жасап алуға болады. Жоғарыдағы бойұсынудан, қорқудан өзге Алланың білуге лайықты жалғыз құдай екендігіне дәлел болар аятты да Құраннан табуға болады.
(Мұхаммед ғ.с.) енді біл! Шын мәнінде Алладан басқа ешбір тәңір жоқ. Құран Кәрім. Мұхаммед 47:19
Бұл аятты бетке ұстап «Алладан басқа білуге лайықты құдай жоқ» деген жаңа кәлима жасалып жатса, бұл дұрыс емес деп айту қиын болады. Өйткені, оның да Құрани дәлелі «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген жаңа кәлиманың дәлелінен еш кем емес. Ал Алла Тағаланың мақтаулы екендігі, сол себепті де Оның мақтауға бірден-бір лайықты құдай екендігі көрініс тапқан аяттар Құранда көптеп саналады. Солардың бірнешеуі мыналар:
Барлық мақтау бүкіл әлемнің Раббы Аллаға тән. Құран Кәрім. Фатиха 1:2
Олар: «Барлық мақтау бізді осы тура жолға салған Аллаға тән. Егер Алла бізді тура жолға салмаса еді, тура жолды таба алмайтын едік. Расында Раббымыздың елшілері, шындықты келтірген еді » дейді. Құран Кәрім. Ағраф 7:43
Көктердегі және жердегі нәрселер Алланы дәріптейді. Патшалық Оған тән, мақтау Оған лайық. Сондай-ақ Оның әр нәрсеге толық күші жетуші. Құран Кәрім. Табағун 64:1
Алланың мақтаулы екендігіне қатысты аяттарды негізге ала отырып «Алладан басқа мақтауға лайық құдай жоқ» деген де жаңа кәлима жасап шығаруға болады. Өйткені, Алланың мақтаулы екендігіне еш күмән жоқ. Және бұлардан өзге Аллаға тәуекел етудің де мұсылман үшін маңызы зор екені белгілі.
«Сонда қашан қарар берсең, Аллаға тәукел ет. Негізінен Алла тәуекелшілерді жақсы көреді». Құран Кәрім. Әли Ғимран 3:159
Алла бар. Одан басқа ешбір тәңір жоқ. Сондықтан мүміндер, Аллаға тәуекел етсін. Құран Кәрім. Табағун 64:13
«Расында мен, менің Раббым әрі сендердің Раббыларың Аллаға тәуекел еттім». Құран Кәрім. Һуд 11:56
(Мұхаммед Ғ.С): «Бізге Алланың жазғаны ғана болады. Ол біздің иеміз. Мүміндер Аллаға тәуекел қылсын» де. Құран Кәрім.Тәубе 9:51
Ал кім Аллаға тәуекел қылса, сонда Ол, оған жетіп асады. Сөзсіз Алла өз бұйрығын атқарады. Расында Алла, әр нәрсеге бір өлшеу қойған. Құран Кәрім. Талақ 65:3
(Мұхаммед Ғ.С.) сонда, егер олар сенен бет бұрса: «Маған Алла жетіп асады, Одан басқа ешбір тәңір жоқ, Оған тәуекел еттім. Сондай-ақ Ол, ұлы ғаршының Раббы » де. Құран Кәрім.Тәубе 9:129)
Тәуекел етудің Алланың қолдауына ие болып, туралықта болудың басты бір кепілі екенін білдіретін бұл аяттардың күші де жоғарыдағылардан кем емес. Демек, осы, және осы төркіндес басқа аяттарды басшылыққа ала отырып та жаңа кәлима жасап шығаруға болады. Бұлардан өзге Аллаға шүкір етуге қатысты аяттарды негізге ала отырып шүкірлік етуге бір Алланың лайық екенін айшықтайтын жаңа кәлима жасап алуға да болады.
Әй мүміндер! Ризықтандырғанымыздың жақсысынан жеңдер. Әрі Аллаға шүкірлік етіңдер, егер Оған ғана құлшылық ететін болсаңдар. Құран Кәрім. Бақара 1:172
(Мұхаммед Ғ.С.) оларға: «Ол сондай Алла, сендер үшін есту, көру және сезуді жаратқан. Сонда да аз шүкір етесіңдер» де. Құран Кәрім. Мүлік 67:23)
«Раббыларыңның несібесін жеңдер де Оған шүкір етіңдер». Құран Кәрім. Сәбә 34:15
Сол уақытта Раббыларың: “Егер шүкір етсеңдер, арттыра беремін. Ал, егер қарсы келсеңдер, азабым тым қатты” деп жариялады. Құран Кәрім. Ибрахим 14:7
Алланың үкім етудегі жалғыздығы негізінде де жаңа кәлима жасап шығаруға болады. Өйткені, барлық істердің бір Алланың үкімімен ғана жүзеге асатынына ешбір мүміннің күмәні жоқ. Бұл жөнінде де Құраннан көптеген аяттар табуға болады:
«Сендердің Одан өзге шоқынған нәрселерің, сендер әрі аталарың атаған құр аттар ғана. Алла оларға табынуға байланысты ешбір дәлел түсірмеген. Үкім Аллаға ғана тән. Ол өзіне ғана құлшылық қылуларыңды бұйырған. Міне осы, тұп-тура дін. Бірақ адамдардың көбі білмейді». Құран Кәрім. Йусуф 12:40
Үкімді Алла береді. Оның үкімін тойтарушы жоқ. Ол, есепті тез көруші. Құран Кәрім. Рағыд 13.41
«...Ол өз үкіміне ешкімді ортақ қылмайды» де. Құран Кәрім. Кеһф 18:26
Оларға: «Бір ғана Аллаға шақырылғанда қарсы шықтыңдар да ал Оған ортақ қосылса, сенетін едіңдер. Ал енді үкім өте жоғары, аса ұлы Аллаға тән» (делінеді). Құран Кәрім. Мүминун 23:12
«...Билік (үкім) Аллаға ғана тән. Ол туралықпен үкім етеді. Және Ол үкім етушілердің ең жақсысы» де. Құран Кәрім. Әнғам 6:57
Сол күні, иелік Аллаға тән. Олардың араларына үкім жүргізеді. Сонда иман келтіргендер, ізгі іс істегендер, бақытты жаннаттарда болады. Құран Кәрім. Хаж 22:56
Көңіл бөліңдер! Дін нағыз Аллаға тән. Сондай Алладан өзгені дос тұтқандар: «Біз бұларға, Аллаға жақындастырсын деп қана табынамыз» (дейді). Күдіксіз олардың араларындағы таласқан нәрселеріне Алла (Т.) үкім береді. Расында Алла, кім өтірікші, өте қарсы болса, оны тура жолға салмайды. Құран Кәрім. Зүмар 39:3
Әрине, біреулерге жоғарыдағы аяттардың негізінде жаңа кәлималардың пайда болуы жөніндегі болжам мүлде қисынсыз көрінер. Бірақ, осыдан елу, немесе жүз жыл бұрын болашақта кәлимаға «хақ» сөзін кіріктіріп, оны лайыққа айналдырып, оған құлшылық сөзін қосу арқылы жаңа мағына таңылатыны жайында біреу болжам айтса оған ешкім де сенбеген болар еді. Өйткені, бұл мүлде ақылға симайтын қисынсыз іс тәрізді көрінетіні анық. Бірақ, небір атақты шейхтердің дуалы аузы арқылы дүниеге жолдама алған осы бір жасанды мағына қазіргі кезеңде мыңдаған адамдар үшін бірден-бір ақиқат кәлимаға айналып шыға келді. Оның "ақиқаттығы" соншалықты оған қарсы уәж айтудың өзі орынсыз көріне бастағаны да рас.
Жоғарыдағы жаңа кәлималарға негіз болуы мүмкін делінетін лайықтылықтардың кейбіреулері, мысалға Алладан қорқу, Аллаға тәуекел ету құлшылыққа жатады, сол себепті де олар таухид улухияның ішіне енеді деген уәж айтылуы мүмкін. Бірақ Алладан қорқу, Аллаға тәуекел ету нақты атқарылатын құлшылық амалдары емес, сол себепті де оларды толықтай таухид улухияның ішіне сиғызу мүмкін емес.
Уаххабилер өз ақидаларындағы таухид «үштігінің» бірі таухид улухияны басшылыққа ала отырып «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген жаңа кәлима ойлап тауып, оны қолданысқа енгізді. Егер олардың бұл ісін мақұлдап Алланың «құлшылыққа лайықтылығына» кәлимадан орын беретін болсақ, онда келесі кезекте басқа да «лайықтылықтар» кәлимаға «сұранатын» болады. Өйткені, Құран мен Сүннеттен нақты дәлелдер келтіре отырып оларды да кәлимаға қостырудың мүмкіндігі бар. Мысалға, Алланың бойұсынылуға лайықтылығы жөнінде мынадай аяттар бар:
“Өздеріңе апат келуден бұрын Раббыларыңа қайтыңдар, Оған бой ұсыныңдар. Кейін жәрдем көре алмайсыңдар.” Құран Кәрім Зүмәр 39:54
«Табысты болуым, Аллаға ғана байланысты, Оған тәуекел еттім, әрі Оған бой ұсынамын» деді. Құран Кәрім. Һуд 11:88
«Шын мәнінде маған Тәңірлерің бір-ақ Тәңір деп уахи етілді. Онда Соған бой ұсынасыңдар ма?» де. Құран Кәрім. Әнбия 21:108
“Егер ол шақырғандарың сендерге жауап бермесе, онда біліңдер, шын мәнінде бұл Құран Алланың білімімен түсірілген әрі Алладан басқа ешбір Тәңір жоқ. Ал енді де бой ұсынбайсыңдар ма?”,- де. Құран Кәрім. Һуд 11:14
«Бiз барлық үмбет үшiн, өздерiне берген малдан Алланың ғана атын атап, құрбан шалуды бекiттiк. Өйткенi, Тәңiрлерiң бiр-ақ Тәңiр. Сондықтан оған ғана бойұсыныңдар» Құран Кәрім Хаж 22:34
Соңғы аятта «Тәңiрлерiң бiр-ақ Тәңiр» делінген түрде тауһид паш етіліп, сонан соң одан шығатын қортынды түрінде «Сондықтан Оған ғана бойұсыныңдар» деп әмір етіледі. Бұл аят уаххабилердің өз кәлималарының дұрыстығының дәлелі ретінде келтірілетін мына аятпен төркіндес:
«(Мұхаммед Ғ.С.) сенен бұрын бір пайғамбар жіберсек, оған: “Күдіксіз Менен басқа ешбір тәңір жоқ. Онда Маған ғана құлшылық қылыңдар” деп қана уахи етіп жібердік». Құран Кәрім 21:25.
Бірінші аятта «Сондықтан Оған ғана бой ұсыныңдар» делінсе, екінші аятта «Онда Маған ғана құлшылық етіңдер» делінеді. Бірінші аят мағынасы жағынан да, күші жағынан екінші аяттан еш кем емес, демек, «сондықтан Оған ғана бой ұсыныңдар» деген аят та «Алладан басқа бойұсынуға лайық құдай жоқ» деген жаңа кәлимаға «сұранып» тұр. Мұнан өзге Алланың қорқуға лайықтылығы жөнінде де бірқатар аяттар бар. Олардан да бірнешеуін келтіре кетелік:
Алла оларға қатты азап әзірлеген. Әй ақыл иелері! Алладан қорқыңдар. Құран Кәрім. Талақ 65:10
(Мұхаммед Ғ.С.) сол уақытта өзіне Алла да бақ берген, сен де бақ берген Зәйітке: “Жұбайыңды ажыратпа, Алладан корық!”,- деуде едің; Алланың жариялайтын нәрсесін көңліңде жасыруда едің. Адамдардан қорқасың. Негізінде қорқуға Алла лайық. Құран Кәрім. Ахзап 33:37
Егер иман келтірген болсаңдар, қорқуларыңа Алла тағы лайығырақ. (Құран Кәрім. Тәубе 9:13
Алла қаламайынша, олар, үгіт ала алмайды. Ол Алла, қорқылуға лайық, жарылқау иесі. Құран Кәрім. Мүддәссір 74:56
Оларға өздерінен жіберген елшіміз: “Аллаға құлшылық қылыңдар. Алладан басқа тәңірлерің жоқ. Сонда да қорықпайсыңдар ма?”,- (деді). Құран Кәрім. Мүминун 23:32
Алла (Т): “Екі тәңір жасап алмаңдар. Шын мәнінде, Ол, бір-ақ Тәңір. Ендеше, Менен ғана қорқыңдар” деді. Құран Кәрім. Нахыл 16:51
Бұл аяттар да өздерінің мағыналарының айқындығы мен күші жағынан уаххабилер келтіретін аяттардан еш кем емес. Әсіресе соңғы аят «Менен ғана қорқыңдар» деген түрде «Маған ғана құлшылық етіңдер» деген аятпен теңдесіп тұр. Демек, осы аяттардың негізінде «Алладан басқа қорқылуға лайық құдай жоқ» деген тағы бір жаңа кәлима жасап алуға болады. Жоғарыдағы бойұсынудан, қорқудан өзге Алланың білуге лайықты жалғыз құдай екендігіне дәлел болар аятты да Құраннан табуға болады.
(Мұхаммед ғ.с.) енді біл! Шын мәнінде Алладан басқа ешбір тәңір жоқ. Құран Кәрім. Мұхаммед 47:19
Бұл аятты бетке ұстап «Алладан басқа білуге лайықты құдай жоқ» деген жаңа кәлима жасалып жатса, бұл дұрыс емес деп айту қиын болады. Өйткені, оның да Құрани дәлелі «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген жаңа кәлиманың дәлелінен еш кем емес. Ал Алла Тағаланың мақтаулы екендігі, сол себепті де Оның мақтауға бірден-бір лайықты құдай екендігі көрініс тапқан аяттар Құранда көптеп саналады. Солардың бірнешеуі мыналар:
Барлық мақтау бүкіл әлемнің Раббы Аллаға тән. Құран Кәрім. Фатиха 1:2
Олар: «Барлық мақтау бізді осы тура жолға салған Аллаға тән. Егер Алла бізді тура жолға салмаса еді, тура жолды таба алмайтын едік. Расында Раббымыздың елшілері, шындықты келтірген еді » дейді. Құран Кәрім. Ағраф 7:43
Көктердегі және жердегі нәрселер Алланы дәріптейді. Патшалық Оған тән, мақтау Оған лайық. Сондай-ақ Оның әр нәрсеге толық күші жетуші. Құран Кәрім. Табағун 64:1
Алланың мақтаулы екендігіне қатысты аяттарды негізге ала отырып «Алладан басқа мақтауға лайық құдай жоқ» деген де жаңа кәлима жасап шығаруға болады. Өйткені, Алланың мақтаулы екендігіне еш күмән жоқ. Және бұлардан өзге Аллаға тәуекел етудің де мұсылман үшін маңызы зор екені белгілі.
«Сонда қашан қарар берсең, Аллаға тәукел ет. Негізінен Алла тәуекелшілерді жақсы көреді». Құран Кәрім. Әли Ғимран 3:159
Алла бар. Одан басқа ешбір тәңір жоқ. Сондықтан мүміндер, Аллаға тәуекел етсін. Құран Кәрім. Табағун 64:13
«Расында мен, менің Раббым әрі сендердің Раббыларың Аллаға тәуекел еттім». Құран Кәрім. Һуд 11:56
(Мұхаммед Ғ.С): «Бізге Алланың жазғаны ғана болады. Ол біздің иеміз. Мүміндер Аллаға тәуекел қылсын» де. Құран Кәрім.Тәубе 9:51
Ал кім Аллаға тәуекел қылса, сонда Ол, оған жетіп асады. Сөзсіз Алла өз бұйрығын атқарады. Расында Алла, әр нәрсеге бір өлшеу қойған. Құран Кәрім. Талақ 65:3
(Мұхаммед Ғ.С.) сонда, егер олар сенен бет бұрса: «Маған Алла жетіп асады, Одан басқа ешбір тәңір жоқ, Оған тәуекел еттім. Сондай-ақ Ол, ұлы ғаршының Раббы » де. Құран Кәрім.Тәубе 9:129)
Тәуекел етудің Алланың қолдауына ие болып, туралықта болудың басты бір кепілі екенін білдіретін бұл аяттардың күші де жоғарыдағылардан кем емес. Демек, осы, және осы төркіндес басқа аяттарды басшылыққа ала отырып та жаңа кәлима жасап шығаруға болады. Бұлардан өзге Аллаға шүкір етуге қатысты аяттарды негізге ала отырып шүкірлік етуге бір Алланың лайық екенін айшықтайтын жаңа кәлима жасап алуға да болады.
Әй мүміндер! Ризықтандырғанымыздың жақсысынан жеңдер. Әрі Аллаға шүкірлік етіңдер, егер Оған ғана құлшылық ететін болсаңдар. Құран Кәрім. Бақара 1:172
(Мұхаммед Ғ.С.) оларға: «Ол сондай Алла, сендер үшін есту, көру және сезуді жаратқан. Сонда да аз шүкір етесіңдер» де. Құран Кәрім. Мүлік 67:23)
«Раббыларыңның несібесін жеңдер де Оған шүкір етіңдер». Құран Кәрім. Сәбә 34:15
Сол уақытта Раббыларың: “Егер шүкір етсеңдер, арттыра беремін. Ал, егер қарсы келсеңдер, азабым тым қатты” деп жариялады. Құран Кәрім. Ибрахим 14:7
Алланың үкім етудегі жалғыздығы негізінде де жаңа кәлима жасап шығаруға болады. Өйткені, барлық істердің бір Алланың үкімімен ғана жүзеге асатынына ешбір мүміннің күмәні жоқ. Бұл жөнінде де Құраннан көптеген аяттар табуға болады:
«Сендердің Одан өзге шоқынған нәрселерің, сендер әрі аталарың атаған құр аттар ғана. Алла оларға табынуға байланысты ешбір дәлел түсірмеген. Үкім Аллаға ғана тән. Ол өзіне ғана құлшылық қылуларыңды бұйырған. Міне осы, тұп-тура дін. Бірақ адамдардың көбі білмейді». Құран Кәрім. Йусуф 12:40
Үкімді Алла береді. Оның үкімін тойтарушы жоқ. Ол, есепті тез көруші. Құран Кәрім. Рағыд 13.41
«...Ол өз үкіміне ешкімді ортақ қылмайды» де. Құран Кәрім. Кеһф 18:26
Оларға: «Бір ғана Аллаға шақырылғанда қарсы шықтыңдар да ал Оған ортақ қосылса, сенетін едіңдер. Ал енді үкім өте жоғары, аса ұлы Аллаға тән» (делінеді). Құран Кәрім. Мүминун 23:12
«...Билік (үкім) Аллаға ғана тән. Ол туралықпен үкім етеді. Және Ол үкім етушілердің ең жақсысы» де. Құран Кәрім. Әнғам 6:57
Сол күні, иелік Аллаға тән. Олардың араларына үкім жүргізеді. Сонда иман келтіргендер, ізгі іс істегендер, бақытты жаннаттарда болады. Құран Кәрім. Хаж 22:56
Көңіл бөліңдер! Дін нағыз Аллаға тән. Сондай Алладан өзгені дос тұтқандар: «Біз бұларға, Аллаға жақындастырсын деп қана табынамыз» (дейді). Күдіксіз олардың араларындағы таласқан нәрселеріне Алла (Т.) үкім береді. Расында Алла, кім өтірікші, өте қарсы болса, оны тура жолға салмайды. Құран Кәрім. Зүмар 39:3
Әрине, біреулерге жоғарыдағы аяттардың негізінде жаңа кәлималардың пайда болуы жөніндегі болжам мүлде қисынсыз көрінер. Бірақ, осыдан елу, немесе жүз жыл бұрын болашақта кәлимаға «хақ» сөзін кіріктіріп, оны лайыққа айналдырып, оған құлшылық сөзін қосу арқылы жаңа мағына таңылатыны жайында біреу болжам айтса оған ешкім де сенбеген болар еді. Өйткені, бұл мүлде ақылға симайтын қисынсыз іс тәрізді көрінетіні анық. Бірақ, небір атақты шейхтердің дуалы аузы арқылы дүниеге жолдама алған осы бір жасанды мағына қазіргі кезеңде мыңдаған адамдар үшін бірден-бір ақиқат кәлимаға айналып шыға келді. Оның "ақиқаттығы" соншалықты оған қарсы уәж айтудың өзі орынсыз көріне бастағаны да рас.
Жоғарыдағы жаңа кәлималарға негіз болуы мүмкін делінетін лайықтылықтардың кейбіреулері, мысалға Алладан қорқу, Аллаға тәуекел ету құлшылыққа жатады, сол себепті де олар таухид улухияның ішіне енеді деген уәж айтылуы мүмкін. Бірақ Алладан қорқу, Аллаға тәуекел ету нақты атқарылатын құлшылық амалдары емес, сол себепті де оларды толықтай таухид улухияның ішіне сиғызу мүмкін емес.
Тіпті, олар толықтай таухид улухияның ішіне енеді дегеннің өзінде де бұл жағдай олардың өз алдына кәлима ретінде көрініс табуына ешқандай да бөгет бола алмайды. Өйткені, «Таухидті үшке бөліп кәлима жасауға болғанда таухид улухияны да үшке бөліп кәлима жасауға неге болмайды?» деген орынды сауал туады. Осылайша Таухидты бөліп кәлима жасауды бір бастаған соң оған тоқтау салу қиын болады.
Уаххабилердің Таухидты үшке бөлу үлгісі, және қиыннан қиыстырып «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген жаңа кәлима жасап шығару үлгісі небір қисынсыз болжамның да «бұлжымас» ақиқатқа айналып кету мүмкіндігінің зор екендігін көрсетеді.
Уаххабилердің Таухидты үшке бөлу үлгісі, және қиыннан қиыстырып «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген жаңа кәлима жасап шығару үлгісі небір қисынсыз болжамның да «бұлжымас» ақиқатқа айналып кету мүмкіндігінің зор екендігін көрсетеді.
Мысалға, Алланың бірлігін білдіретін таухид ұғымының үшке жіктелгені аздай, уаххабилердің бір тармағы болып табылатын «ихуан мүслимин» тобы оған тағы бір таухид «таухид әл-хакимияны» қосып Алланың бірлігінің жалпы саны төртке жеткізді.
Және онымен де қоймай осы таухид негізінде жаңа кәлиманың нұсқасын да ұсынуда. Бұл жөнінде мына бір мәтінді келтіремін, бұл мәтін әрине, атақты шейхтің мәтіні емес шығар, бірақ, мұнда жалпы орын алып отырған үрдіс жақсы көрініс тапқан:
«Ихуандар ойлап тапқан Таухидтың категориясы – бұл Таухид әл-Хакимия. Ихуандар Таухидтың төртінші категориясын ойлап тапқандарымен қоймай ол категорияны Таухидтың арқауы етіп алды. «Лә илаһа илла Ллаһ» сөзі олардың түсінігінде «Бір Алладан басқа заң шығаруға құқығы бар ешкім жоқ». Бірақ, Сүннетті ұстанатындардың ақидасы бойынша «Лә илаһа илла Ллаһ» дегеніміз «Бір Алладан басқа құлшылыққа лайықты жоқ» дегенді білдіреді, соған орай Таухидтың арқауы Таухид әл-улулухия болып табылады».(Признаки секты «Ихван аль-муслимин» (Братья мусульмане). Признак второй: неправильное понимание Единобожия).
Және де мына бір мәтінге назар аударалық:
Алладан басқа құдай жоқ - деген сөздің мағынасына қатысты үш түсінік бар:
1. Аллаһтан басқа құлшылыққа лайықты құдай жоқ
2. Алладан басқа бағынуға лайықты құдай жоқ.
3. Алладан басқа құдай жоқ.
(Асадулла Рапиев. «Смысл слов - нет бога кроме Аллаха»)
Бұл мәтінде «Алладан басқа бағынуға лайықты құдай жоқ» деген нұсқа көрініс тапқан. Меніңше мұндағы«бағынуға лайықты» сөзі «таухид әт-Та’х» (бағынудағы таухид) деп аталатын таухидтың тағы бір түрінен туындатылған тәрізді. Сондай-ақ, мұнан өзге таухидтың «таухид әл-Мухабба» деген түрі де кей жерлерден қылаң беріп қалады.
Бұл келтірілген мысалдар кәлиманың «Алладан басқа құлшылыққа лайықты құдай жоқ» деген жаңа нұсқасының ізін ала басқа да бидғат нұсқалардың пайда бола бастауы жөніндегі пікірдің негізсіз емес екендігіне дәлел. Бұл «құлшылыққа лайықты» деген бір ғана мағына танылмай қалды деп жаңалық ашып кәлиманы жаңартудың арты жақсылыққа апармайтынын көрсетеді. Сондықтан да мұндай қауіпті бидғаттың улы өскінін мол жеміс бермей тұрғанда түп тамырымен жұлып тастау қажет.
16. Жаңа кәлиманың зияндары
Уаххаби мұсылмандардың калимаға қатысты қазіргі, және болашақта болуы мүмкін бидғаттарының мұсылман үмметі үшін, жалпы Ислам үшін қаншалықты зиянды екенін болжаудың өзі қиын. Мұны азды-көпті түсіну үшін олардың қазіргі «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген нұсқасының зияндарының бірқатарын тізбелеп, мүмкіндігінше ашып көрсетуді жөн көрдім.
Бірінші зиян, Шейх-уль-ислам Ибн Таймийаның кәлима жөніндегі мынадай сөзі бар:
«...Лә илаһа илләллаһ» (Алладан басқа құдай жоқ) – ең дұрыс сөз, оны бекітетіндер Алланың адамдары, және Оның тобынан болады, ал оны теріске шығаратындар – Оның дұшпандары мен Оның ашуы мен кейістігіне ұшырағандар болып табылады. Егер адамның куәлігі сау болса, оның барлық істері мен талпыныстары да сау болады, ал егер құл онда шынайы болмаса, оның барлық істері мен білімдері кесірлі болады.»
Уаххаби мұсылмандар өздеріне ұстаз тұтатын Шейх-уль-ислам Ибн Таймийаның бұл сөзіне сол уаххабилік тұрғыдан қарайтын болсақ жоғарыдағы мәтін мынадай мағына беретін болады:
«...Лә илаһа илләллаһ» (Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ) – ең дұрыс сөз, оны бекітетіндер (яғни, уаххабилер) Алланың адамдары, және Оның тобынан болады, ал оны теріске шығаратындар (яғни, мүшіріктер мен ашғарит, матуридиттер) – Оның дұшпандары мен Оның ашуы мен кейістігіне ұшырағандар болып табылады. Егер адамның (уаххабилер тәрізді) куәлігі сау болса, оның барлық істері мен талпыныстары да сау болады, ал егер құл (мүшіріктер мен ашғарит, матуридиттер тәрізді) онда шынайы болмаса, оның барлық істері мен білімдері кесірлі болады.»
Кәлиманың уаххабилік жаңа мағынасынан туындайтын осы тұжырымның Пайғамбардың (с.ғ.с.) үмметінің арасын ашатын қаншалықты қауіпті рең алып тұрғанын сезіп алаңдамау мүмкін емес.
Екінші зиян, уаххаби мұсылмандардың кәлиманың «Алладан басқа құдай жоқ» деген мағынасын мүшіріктер мен адасқандарға тән ретінде көрсетіп, оны «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген мағынамен алмастыруға тырысулары мұсылмандардың санасында екіұдайлық тудырып, оларды тығырыққа тірейтін болады.
«Алла (Т.) сондай иман келтіргендерді, дүние тіршілігінде де, ақыретте де мықты сөзбен бекітеді. Алла залымдарды адастырады. Сондай-ақ Алла қалағанын істейді». Құран Кәрім 14:27
Бұл аяттағы «мықты сөз» кәлима ретінде тәпсірленеді. Енді кәлиманың бұрыннан қолданылып келген «Алладан басқа құдай жоқ» деген мағынасы мүшіріктер мен адасқандарға тән қате мағына ретінде жоққа шығарылып, оның орнына «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген жаңа мағына ұсынылған кезде мұсылмандардың көкейінде мынадай сауалдар туындайды:
1). Бұл аятта айтылатын мықты сөз қайсы кәлима?
2). Иман кәлима бойынша анықталады. Олай болса аятта айтылатын иман келтіргендер кімдер, бұрынғы мағынада түсінетіндер ме, әлде жаңа мағынада түсінетіндер ме?
3). Дүние тіршілігінде де, ақиретте де қайсы иман келтіргендер, қайсы мықты сөз арқылы бекітіледі? «Алладан басқа құдай жоқ» деген мықты сөзбен бе, әлде «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген нұсқамен бе?
4). Алла адастыратын залымдар кімдер? Бұрынғы мағынада түсінетіндер ме, әлде жаңа мағынада түсінетіндер ме?
Әбу Хурайрадан (р.а.) Пайғамбардың (с.ғ.с.) былай дегені жеткізіледі: «Алладан басқа құдай жоқтығына, және Алланың Елшісі екеніме куәлік етемін. Осы куәлікке күмән келтірместен Алланың алдына барған құл жұмаққа кіреді». (Муслим)
Бұл сахих хадисте Алладан басқа құдай жоқтығына, және Мұхаммедтің (с.ғ.с.) Алланың Елшісі екеніне күмән келтірместен Алланың алдына барған құл жұмаққа кіретіні айтылады. Сондықтан да осы кезге дейін еш күмән келтірместен «Алладан басқа құдай жоқ» деген мағынаны қолданып келген барлық мұсылмандар Алланың кеңшілігінен үміттене алатын еді. Енді «бұл мағына мүшіріктер мен адасқандардың мағынасы» деп дәлелдеу арқылы уаххабилер мұсылмандардың жүректеріне күмән салып қойды. Мысалға Шейх Фаузан былай дейді:
«Лә иллаһә илла Ллаһты» бұл сөздердің мағынасын түсінбей жай ғана тілмен айту мақсат емес. Сен «Лә иллаһә илла Ллаһтың» мағынасын білуге тиіссің. Егер сен бұл сөздерді мағынасын түсінбей айтатын болсаң, онда, шын мәнінде, сен олардың нені меңзейтіні жөнінде сенімге ие болмайсың. Әрі сен білімің болмаған нәрсеге қалай сенбексің? Бір нәрсеге нану үшін сен оның мағынасын біліп, сонан соң тіліңмен айтатын нәрсеңе жүрегіңде берік сенім болуы тиіс. Міндетті түрде «Лә иллаһә илла Ллаһтың» (Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқтың) мағынасын оқып үйрену қажет, өйткені, жай ғана тілмен айту ешқандай пайда әкелмейді.(Аш-Шейх ад-Дуктур Салих ибн Фаузан ибн ‘АбдуЛлаh Али Фаузан. Объяснение книги "Толкование слова Единобожия"Шейхуль-Исляма Мухаммада ибн 'Абдуль-Уаhhаба)
Мұнда Шейх «лә иллаһә иллаллаһ» сөзінің мағынасын түсініп айту жөнінде жақсы пікір білдіреді. Оның бұл пікірімен толық келісіп отырған әрбір мұсылман оның бұл арқылы кәлиманы «Алладан басқа құдай жоқ" деген «қате» мағынада емес, міндетті түрде «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген «дұрыс» мағынада түсінуді меңзеп отырғанын білгенде аңтарылып қалатын болады. Өйткені, кәлиманы «жай ғана тілмен айту ешқандай пайда әкелмейтін» болса онда оны қате мағынада түсінудің мүлде пайдасы жоқ болғаны.
Күналар қаншалықты ауыр болса да олар шахада арқылы кешіріледі. («Вероубеждение праведных предшественников. Книга первая: Основы Ислама». Составитель: К. Хусейн.)
Мұнда күналар қаншалықты ауыр болса да олар шахада арқылы кешірілетіні айтылады. Бірақ, әрине оны қай мағынасында айтудың шешуші маңызы бар болып табылады. Өйткені, екі кәлиманың бірі қате, ал қате мағынада айтылған кәлима арқылы күнәлардың кешірілуі мүмкін бе?
Мұндай жағдайда екі мағынаның қайсысын таңдарын білмей дағдарып қалған адамның көкейінің күмәннан арылуы қиын. Ал мұндай күмән оларды жұмақтан айыратын күмән болуы да мүмкін. Өйткені, жоғарыдағы хадисте «кәлимаға күмән келтірместен Алланың алдына барған құл жұмаққа кіреді» делінген.
Үшінші зиян,
«Ибн Омардан (р.а.) Пайғамбардың (с.ғ.с.) былай дегені жеткізіледі: «Адамдар қашан Алладан басқа құдай жоқ, және Мұхаммед Оның Елшісі деп куәлік еткенше, намаз оқып, зекет бергенше олармен соғысуға әмір етілдім. Егер олар мұны орындаса өздерінің мүліктері мен өмірлерін менен қорғайды. Ал олардан есепті тек Алла ғана сұрайтын болады». (Бұхари, Муслим)
Кәлиманы бір мағынада ғана түсінген бұрынғы кезеңдерде мұндай ұстаным ешқандай түсінбестік тудырмайтын еді. Өйткені, «Алладан басқа құдай жоқ» деген әрбір адам өзінің мұсылман екенін білдіріп өзінің мүлкі мен өмірін басқа мұсылмандардан қорғай алатын еді. Енді уаххабилердің «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген жаңа мағынадағы кәлиманы ойлап тауып, оны қолданысқа енгізулері мұсылмандардың өз мүліктері мен өмірлерін бір-бірінен қорғаудың шариғаттық негіздерінен айырады. Өйткені, жоғарыдағы хадисті олар мынадай нұсқада қабылдайды:
Пайғамбар (с.ғ.с.) былай деді: «Маған адамдар қашан Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ деп айтқандарынша олармен соғысу әмір етілді. Егер олар мұны айтса, онда қандары мен мүліктерін менен қорғайды...» (Әл-Бухари 2946, Муслим 20, және басқалар - Әбу Хурейрадан, оған Алла риза болсын.)
Мұндай жағдайда мұсылмандардың кәлиманы «Алладан басқа құдай жоқ» деген мағынада айтуы оның мұсылман екендігінің дәлелі болып табылмайды. Өйткені, мұндай мағынадағы кәлима мүшіріктердің және муғтазилит, ашғарит, матуридит, және шийт тәрізді де адасқандардың кәлимасы болып табылады. Ал тура жолдағы мұсылмандардың «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген дұрыс мағынадағы басқа кәлимасы бар.
Осы «лә иләһә илләЛлаһ» («Аллаһтан басқа құлшылыққа лайықты құдай жоқ») деген кәлиманы оқып-үйреніп, оған иман келтіріп, сол бойынша өмір сүрумен ғана кісі мұсылман болады. (Махмуд Әбдурразик «Раббың кім?» (немесе қабірде қойылатын ең алғашқы сұрақ))
Демек, кәлиманы «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген мағынада қабылдауы арқылы ғана адам мұсылман болады. Ал бұл мағынаны қабылдамаған адам мұсылман болып табылмайды. Ол мұсылман емес демек, оның мүшірік болғаны. Мұндай жағдайда олардың өз мүліктері мен өмірлерін сақтауларына уаххабилер тарапынан еш кепілдік берілмейді. Өйткені, «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген «дұрыс» кәлиманы ұстанатын уаххабилердің ақидасы бойынша мүшіріктердің мүліктерін тартып алып, өздерін өлтірудің еш айыбы жоқ.
Бұл жерде муғтазилит, ашғарит, матуридиттердің ақидаларын ұстанатын адамдар мүшіріктер емес, олар тек адасқан мұсылмандар ғана болып табылады деген уәж айтылар. Бірақ, шын мәнінде қажет болған кезде оларды да мүшіріктерге айналдырып, кәпір қылып көрсете салу еш қиын емес. Мысалға, алысқа бармай-ақ Шейх Фаузанның жоғарыдағы келтірілген мәтініне назар аударалық:
«Ля иляха илля Аллах» деген бар болғаны «Ля ма’буда илля Аллах» (Алладан басқа құдай жоқ) дейтіндерге біз «бұл зор адасу» дейміз. Өйткені, бұлай деу арқылы сен Алладан басқа құлшылық етілетіндердің бәрін де «Алла» сөзінің ішіне кіргізіп жібересің. Бұл көпқұдайшылдардың (мүшіріктердің) ілімі.
Бұл мәтіндегі Шейхтің пікірі бойынша «Алладан басқа құдай жоқ» деу тек қана зор адасу ғана емес, сонымен қатар мүшіріктердің ілімін ұстану да болып табылады. Ал мүшіріктердің ілімін ұстанушылардың мүшіріктер болып табылатынына ешқандай дау жоқ. Олай болса мүшіріктердің ілімін ұстанатын муғтазилит, ашғарит, матуридит тәрізді адасқандарды қажет болған кезде мүшіріктерге айналдырып, кәпір қылып көрсете салу еш қиын емес. Мұндай жағдайда уаххабилер үшін муғтазилит, ашғарит, матуридиттердің де мүліктерін тартып алып, өздерін өлтірудің еш айыбы болмайды.
Төртінші зиян,
Барлық пайғамбарлар адамдарды тап осы шахадаға шақырды. Сондай-ақ біздің пайғамбарымыз Мұхаммед (с.ғ.с.) те Меккеде тұрғанда адамдарды осы ақиқатқа шақырып, осы сөздің маңызын 13 жыл бойына түсіндірді. («Вероубеждение праведных предшественников. Книга первая: Основы Ислама». Составитель: К. Хусейн.)
Бұл уаххабилік еңбектен алынған мәтінде барлық Пайғамбарлар (с.ғ.с.) да, біздің Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.ғ.с.) да адамдарды осы «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген шахадаға шақырған деген мағына меңзеледі. Мұнан өзге де көптеген уаххабилік еңбектерде келтірілетін бұл пікір шын мәнінде Пайғамбарлардың (с.ғ.с.) ауыздарына олар айтпаған мағынаны салып ақиқатты бұрмалау болып табылады. Өйткені, Құранда да, Сүннетте де нақты «Алладан басқа құдай жоқ» деген мағынадағы шахададан басқа шахада жоқ.
Олай болса, аяттар мен хадистерді жаңа нұсқаға сәйкес бұрмалау, және Пайғамбарлар (с.ғ.с.) адамдарды осы кәлимаға шақырған деген пікір Аллаға, және Оның Пайғамбарларына (с.ғ.с.) жала жабу болып табылады. Өйткені, Алланың да, Оның Пайғамбарларының (с.ғ.с.) да уаххабилердің қате кәлималарына қатыстары жоқ.
«...Тауһидті шынайы ұстанып, «Лә илаhә илла Ллаh» сөзінің мағынасын түсіндірген адам жайында (надандар): «мынау мұсылмандарды күпірлікте айыптайды» дейді. Біз (яғни, салафтардың іздерімен жүретіндер) мұсылмандарды күпірлікте айыптайтындармен қатысымыз жоқ! Біз Алла мен Оның Елшісі (с.ғ.с.) айыптаған адамдардан басқа (ешкімді) күпірлікте айыптамаймыз. Шын мәнінде, «Лә илаhә илла Ллаh» талап ететіндерді орындамайтындарды Алла мен Оның Елшісі (с.ғ.с.) күпірлікте айыптады». (Аш-Шейх ад-Дуктур Салих ибн Фаузан ибн ‘АбдуЛлаh Али Фаузан. Объяснение книги "Толкование слова Единобожия"Шейхуль-Исляма Мухаммада ибн 'Абдуль-Уаhhаба)
Бұл мәтіндегі «Лә илаhә илла Ллаh» сөзінің мағынасын түсіндірген адам» кім десек, әрине мұнда оны «Алладан басқа құлшылыққа лайықты құдай жоқ» деген мағынада түсіндіретін уаххаби мұсылман жайында айтылады. Өйткені, келесі сөйлемде «Біз (яғни, салафтардың іздерімен жүретіндер)» делінген.
Ал енді «Лә илаhә илла Ллаh» кәлимасының талаптары қандай екенін білмек болсақ, онда оның басты талаптарының бірі оны «Алладан басқа құлшылыққа лайықты құдай жоқ» деп «дұрыс» түсіну болып табылады. Ал адасқан ашғариттер мен матуридиттер болса кәлиманың бұл талабын орындамайды.
Демек, мұндай «Лә илаhә илла Ллаh» талап ететіндерді орындамайтындарды Алла мен Оның Елшісі (с.ғ.с.) күпірлікте айыптады». Осылайша уаххабилер өздерінің жасанды кәлималарын пайдалана отырып ашғариттер мен матуридиттерді күпірлікте Алла мен Оның Елшісі (с.ғ.с.) айыптайтын етіп шығарады. Бұл шын мәнінде Алла мен Оның Елшісі (с.ғ.с.) айтпағандарды Олардың ауыздарына салып, Оларға жала жабу болып табылады.
Уаххаби мұсылмандар кәлиманы «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деп түсіну дұрыс, демек ол рұқсат етілген, ал «Алладан басқа құдай жоқ» деп түсіну қате, демек, ол тиым салынған деп үкім беруде. Бұл шын мәнінде олардың нақты дәлелдерден көрі өз ойларына сүйеніп, тілдерімен сипаттаған адасушылықтары болып табылады.
«Тілдеріңнің “бұл – рұқсат етілген, бұл – тыйым салынған” деп өтірік сипаттағанын айтпаңдар! Аллаға өтірік жала жапқан боласыңдар. Шын мәнінде, Аллаға өтірік жала жапқандар құтылмайды». Құран Кәрім. Нахыл 16:116
Олай болса кәлиманың бидғат мағынасын қабылдайтын әрбір мұсылман Алла мен Пайғамбарларға (с.ғ.с.) жала жабу, Алла мен Пайғамбарлардың (с.ғ.с.) ауыздарына Олар айтпаған сөзді салу күнәсіне ортақтасып өзіне зиян табатын болады.
Бесінші зиян, Пайғамбарлардың (с.ғ.с.) барлығы «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген кәлиманы ұстанып, адамдарды сол кәлимаға шақырды деген пікір шын мәнінде кәлиманы «Алладан басқа құдай жоқ» деген мағынада ұстанған бүткіл мұсылмандарды Пайғамбарлардан (с.ғ.с.) бөліп тастау болып табылады. Бұл дегеніміз олардың Исламға сіңірген бар еңбектерін жоққа шығарып, оларды Исламның тарихынан мүлде өшіріп тастау әрекеті болып табылады.
Бірақ, кім қалай десе де Исламның тарихын кәлиманы «Алладан басқа құдай жоқ» деген мағынада ұстанып, осы кәлимаға шақырған адамдардың жасағаны ақиқат. Исламда басқа тарих жоқ. Олай болса, бұл мағынаны мүшіріктер мен адасқандардың мағынасы етіп көрсетудің астарында Исламның тарихын мүшіріктер мен адасқандардың тарихы етіп көрсету жатыр. Бұл айналып келгенде жалпы Исламды жоққа шығару әрекеті болып табылады.
17. Қортынды сөз
Осы кезге дейін мұсылмандардың араларында қаншалықты келіспеушіліктер орын алып жатса да, оларды ортақ кәлима біріктіріп келді. Енді кінәратшыл уаххаби мұсылмандардың кесірінен кәлима өзінің осы бір біріктірушілік қасиетінен айырылатын түрі бар. Ол өзінің біріктірушілік қасиетінен айырылып қана қоймай енді мұсылмандардың араларының ашылып, үмметтің онан әрі жіктеле түсуіне жаңа қарқын беретін қауіпті сипатқа да ие бола бастады.
Өйткені, уаххаби шейхтер кәлимаға жаңа, «бірден-бір дұрыс» мағына таңып, оны Құран мен Сүннет арқылы «жеткілікті түрде дәлелдеп», қолданысқа енгізіп жіберді. Соның нәтижесінде осы кезге дейінгі мұсылмандардың «адасқандықтары» анықталып келген онсыз да толып жатқан белгілер аз болғандай енді адасқандық кәлимаға қарап та анықталатын болады. Бұл, шын мәнінде, уаххаби мұсылмандардың Исламды іштен ірітуге қосып жатқан өлшеусіз үлесі болып табылады.
Жалпы, «Ислам тарихында калиманы «Алладан басқа құдай жоқ» деген мағынадан басқа мағынада тәпсірлеу орын алған ба, егер орын алған болса мұндай әрекеттер кімдердің тарапынан жасалған?» деген сауалдың кімді болса да қызықтырары сөзсіз. Мұндай кәлиманы тәпсірлеу әрекеттеріне қатысты Шейх Фаузанның жасаған талдауы бар. Соған шолу жасап көрелік.
1). Шейхтің пікірі бойынша кәлиманы тәпсірлеу әрекеттердің бірі «лә илаһа илла Аллаһ» кәлимасын «Алла болып табылмайтын құлшылық объектісі жоқ» деген мағынада тәпсірлеген Ибн Араби тарапынан жасалған. Оның бұл тәпсіріне жоғарыда аз-кем тоқталып өттік. Оған қатысты пікір айтар болсақ, негізінде, Ибн Араби кәлиманы түсіндіру барысында Ислам ақидасының шеңберінен шығып кеткен, сол себепті де оны Исламға тән пікір ретінде қабылдау қиын.
2). Мұнан өзге кәлиманы тәпсірлеудің нақты көрінісі Шейх Фаузанның пікірі бойынша ғұлама-философтардың (мутаккалимдердің) тарапынан орын алған. Бұл жайында Шейх былай дейді:
Мутаккалимдер «лә илаһа илла Аллаһ» - Алладан басқа жаратуға, болмыс пен жаратылыс істерін басқаруға қабілетті жоқ дейді. Алладан басқа жаратуға қабілетті жоқ, Алладан басқа тірілтетін де өлтіретін де жоқ, Алладан басқа ризық беруші жоқ дейтін (Пайғамбардың с.ғ.с. уақытындағы) мүшіріктердің дінімен сәйкесетіндіктен де бұл да дұрыс емес болып табылады. Бұл тауһид әр-рубубия ( ал мұны ғана мойындау мұсылман болу үшін жеткіліксіз). (Аш-Шейх ад-Дуктур Салих ибн Фаузан ибн ‘АбдуЛлаh Али Фаузан. Объяснение книги "Толкование слова Единобожия"Шейхуль-Исляма Мухаммада ибн 'Абдуль-Уаhhаба)
Бұл жерде мутаккалимдердің тәпсірі ретінде «Алладан басқа құдай жоқ» деген мағына меңзеліп отырғаны анық. Бұл мағынаның ауқымы тек тауһид әр-рубубиямен ғана шектелмейтінін, мұның шынайы тауһидты беретін бірден-бір дұрыс мағына екені жөнінде осы мақала жазылып, бұл мақаланың өне бойында дәлелдер келтірілумен болды.
Шын мәнінде, бұл мағына Шейх Фаузан айтатындай кәлиманың ғұлама-философтарға, яғни мутаккалимдерге тән тәпсірі емес. Бұл Құран мен Сүннетте көрініс тапқан «лә илаһа илла Аллаһ» кәлимасының бірден бір тура мағынасы. Сондықтан да ол көп тәпсірлерінің бірі емес, шынайы түпнұсқа мағына болып табылады.
3). Шейх кәлиманы тәпсірлеушілердің қатарында джаһмиттер мен муғтазилитерді де атайды. Бірақ олардың нұсқасын келтірмей тек олардың Алланың есімдері мен сипаттарын жоққа шығаратындықтарын, олардың Аллаға есім мен сипат таңатындарды мүшірік санайтындарын, және олардың Таухиді – Алланың есімдері мен сипаттарын жоққа шығару екендігіне тоқталып өтеді. Бұл жерде кәлиманың нақты тәпсірі көрсетілмегендіктен бұл пікірдің кәлимаға қатысы жоқ болып табылады.
4). Шейх Фаузан кәлиманы тәпсірлеушілердің қатарында қазіргі хизбиттер мен ихуандарда да атайды. Олардың тәпсірлері бойынша «лә илаһа илла Аллаһ» сөзі «Алланың үкімінен басқа үкім ету жоқ» деген мағынаны береді.
5). «Лә илаһа илла Аллаһ» сөзінің әһли сунна ұстанатын соңғы, әрі дұрыс тәпсірі ретінде Шейх Фаузан уаххабилік тәпсірді көрсетеді:
«Лә илаһә иллаллаһ» сөзінің мағынасы – Алладан басқа құлшылыққа лайық ешкім жоқ», өйткені құлшылық объектілері мен тәңіртұтушылық көп, бірақ ақиқат, әрі бұған лайық – Бір Алла. Ал Одан өзге біреулерге құлшылық ету – жалған...»
Бұл жерде Шейхтің әһли сунна, яғни, сүннетпен жүретін жамағат ретінде уаххаби мұсылмандарды ғана атап отырғанын ескеру қажет. Сол себепті де мұндағы уаххабилік нұсқа әһли суннаның кәлимасы ретінде көрсетілуде. Жалпы, уаххабилердің ұстанымдары бойынша сүннетпен жүрмейді делінетін төрт мазхаб әһли сунна (яғни, сүннетпен жүретін) жамағат ретінде саналмайды.
Сонымен Шейх Фаузан «Лә илаһа илла Аллаһ» кәлимасының бес нұсқасы келтіреді. Енді осы бес нұсқаны сұрыптасақ оның ішіндегі бірінші, және үшінші нұсқаларды есептен шығарған жөн деп ойлаймын. Өйткені, бірінші болып келетін Ибн Арабидің тәпсірі Исламға тән ақиданың аясынан мүлдем шығып кеткен нұсқа болып табылады. Сондықтан оны Исламға қатысы жоқ нұсқа ретінде есепке алудың қажеті жоқ деп есептеймін. Ал үшінші джаһмиттер мен муғтазилитердің кәлимасының нақты тәпсірі көрсетілмеген, демек үшінші болып келетін нұсқа мүлде жоқ болып табылады.
Енді қалған үш нұсқаға сұрыптау жасасақ екінші нұсқа ашғари мен матуриди ақидасын ұстанатын төрт мазхабтың қолданысындағы шынайы тауһидке негізделген, Құран мен Сүннетте көрініс тапқан кәлима болып табылады. Ал төртінші, және бесінші нұсқалар болса уаххаби мұсылмандарға тән нұсқалар болып табылады. Өйткені, қанша жерден бір-бірінен іргелерін аулақ салуға тырысса да бұлардың бір кездегі біртұтас уаххаби жамағатынан тараған, өздерін сәлафи деген ортақ атаумен атайтын топтар екені белгілі.
Осылайша ықшамдала келе кәлимаға қатысты мәселеде екі топ іріктеліп шықты. Олардың бірі Исламның бастауынан бері қолданыста келе жатқан кәлиманың «Алладан басқа құдай жоқ» деген шынай мағынасын ұстанатын әһли сунна төрт мазхаб та, екіншісі кәлиманы өздерінше тәпсірлей отырып оның жасанды мағыналарын қалыптастырып алған уаххаби-сәлафи топтары.
Егер Шейх Фаузанның біліктілігіне сенім артатын болсақ Ислам тарихында мұсылмандық ақида аясынан шығып кеткен Ибн Арабиді есепке алмағанда уаххаби-сәлафи топтарынан өзге ешқандай мұсылман топтары кәлиманы өздерінше тәпсірлеуге әрекет жасамаған екен. Тек Исламның тазалығы үшін күресіп жүрген уаххабилер тарапынан ғана жаңа мағынадағы кәлималар ойлап табылып, сәтті түрде іске қосылуда.
«Ихуандар ойлап тапқан Таухидтың категориясы – бұл Таухид әл-Хакимия. Ихуандар Таухидтың төртінші категориясын ойлап тапқандарымен қоймай ол категорияны Таухидтың арқауы етіп алды. «Лә илаһа илла Ллаһ» сөзі олардың түсінігінде «Бір Алладан басқа заң шығаруға құқығы бар ешкім жоқ». Бірақ, Сүннетті ұстанатындардың ақидасы бойынша «Лә илаһа илла Ллаһ» дегеніміз «Бір Алладан басқа құлшылыққа лайықты жоқ» дегенді білдіреді, соған орай Таухидтың арқауы Таухид әл-улулухия болып табылады».(Признаки секты «Ихван аль-муслимин» (Братья мусульмане). Признак второй: неправильное понимание Единобожия).
Және де мына бір мәтінге назар аударалық:
Алладан басқа құдай жоқ - деген сөздің мағынасына қатысты үш түсінік бар:
1. Аллаһтан басқа құлшылыққа лайықты құдай жоқ
2. Алладан басқа бағынуға лайықты құдай жоқ.
3. Алладан басқа құдай жоқ.
(Асадулла Рапиев. «Смысл слов - нет бога кроме Аллаха»)
Бұл мәтінде «Алладан басқа бағынуға лайықты құдай жоқ» деген нұсқа көрініс тапқан. Меніңше мұндағы«бағынуға лайықты» сөзі «таухид әт-Та’х» (бағынудағы таухид) деп аталатын таухидтың тағы бір түрінен туындатылған тәрізді. Сондай-ақ, мұнан өзге таухидтың «таухид әл-Мухабба» деген түрі де кей жерлерден қылаң беріп қалады.
Бұл келтірілген мысалдар кәлиманың «Алладан басқа құлшылыққа лайықты құдай жоқ» деген жаңа нұсқасының ізін ала басқа да бидғат нұсқалардың пайда бола бастауы жөніндегі пікірдің негізсіз емес екендігіне дәлел. Бұл «құлшылыққа лайықты» деген бір ғана мағына танылмай қалды деп жаңалық ашып кәлиманы жаңартудың арты жақсылыққа апармайтынын көрсетеді. Сондықтан да мұндай қауіпті бидғаттың улы өскінін мол жеміс бермей тұрғанда түп тамырымен жұлып тастау қажет.
16. Жаңа кәлиманың зияндары
Уаххаби мұсылмандардың калимаға қатысты қазіргі, және болашақта болуы мүмкін бидғаттарының мұсылман үмметі үшін, жалпы Ислам үшін қаншалықты зиянды екенін болжаудың өзі қиын. Мұны азды-көпті түсіну үшін олардың қазіргі «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген нұсқасының зияндарының бірқатарын тізбелеп, мүмкіндігінше ашып көрсетуді жөн көрдім.
Бірінші зиян, Шейх-уль-ислам Ибн Таймийаның кәлима жөніндегі мынадай сөзі бар:
«...Лә илаһа илләллаһ» (Алладан басқа құдай жоқ) – ең дұрыс сөз, оны бекітетіндер Алланың адамдары, және Оның тобынан болады, ал оны теріске шығаратындар – Оның дұшпандары мен Оның ашуы мен кейістігіне ұшырағандар болып табылады. Егер адамның куәлігі сау болса, оның барлық істері мен талпыныстары да сау болады, ал егер құл онда шынайы болмаса, оның барлық істері мен білімдері кесірлі болады.»
Уаххаби мұсылмандар өздеріне ұстаз тұтатын Шейх-уль-ислам Ибн Таймийаның бұл сөзіне сол уаххабилік тұрғыдан қарайтын болсақ жоғарыдағы мәтін мынадай мағына беретін болады:
«...Лә илаһа илләллаһ» (Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ) – ең дұрыс сөз, оны бекітетіндер (яғни, уаххабилер) Алланың адамдары, және Оның тобынан болады, ал оны теріске шығаратындар (яғни, мүшіріктер мен ашғарит, матуридиттер) – Оның дұшпандары мен Оның ашуы мен кейістігіне ұшырағандар болып табылады. Егер адамның (уаххабилер тәрізді) куәлігі сау болса, оның барлық істері мен талпыныстары да сау болады, ал егер құл (мүшіріктер мен ашғарит, матуридиттер тәрізді) онда шынайы болмаса, оның барлық істері мен білімдері кесірлі болады.»
Кәлиманың уаххабилік жаңа мағынасынан туындайтын осы тұжырымның Пайғамбардың (с.ғ.с.) үмметінің арасын ашатын қаншалықты қауіпті рең алып тұрғанын сезіп алаңдамау мүмкін емес.
Екінші зиян, уаххаби мұсылмандардың кәлиманың «Алладан басқа құдай жоқ» деген мағынасын мүшіріктер мен адасқандарға тән ретінде көрсетіп, оны «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген мағынамен алмастыруға тырысулары мұсылмандардың санасында екіұдайлық тудырып, оларды тығырыққа тірейтін болады.
«Алла (Т.) сондай иман келтіргендерді, дүние тіршілігінде де, ақыретте де мықты сөзбен бекітеді. Алла залымдарды адастырады. Сондай-ақ Алла қалағанын істейді». Құран Кәрім 14:27
Бұл аяттағы «мықты сөз» кәлима ретінде тәпсірленеді. Енді кәлиманың бұрыннан қолданылып келген «Алладан басқа құдай жоқ» деген мағынасы мүшіріктер мен адасқандарға тән қате мағына ретінде жоққа шығарылып, оның орнына «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген жаңа мағына ұсынылған кезде мұсылмандардың көкейінде мынадай сауалдар туындайды:
1). Бұл аятта айтылатын мықты сөз қайсы кәлима?
2). Иман кәлима бойынша анықталады. Олай болса аятта айтылатын иман келтіргендер кімдер, бұрынғы мағынада түсінетіндер ме, әлде жаңа мағынада түсінетіндер ме?
3). Дүние тіршілігінде де, ақиретте де қайсы иман келтіргендер, қайсы мықты сөз арқылы бекітіледі? «Алладан басқа құдай жоқ» деген мықты сөзбен бе, әлде «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген нұсқамен бе?
4). Алла адастыратын залымдар кімдер? Бұрынғы мағынада түсінетіндер ме, әлде жаңа мағынада түсінетіндер ме?
Әбу Хурайрадан (р.а.) Пайғамбардың (с.ғ.с.) былай дегені жеткізіледі: «Алладан басқа құдай жоқтығына, және Алланың Елшісі екеніме куәлік етемін. Осы куәлікке күмән келтірместен Алланың алдына барған құл жұмаққа кіреді». (Муслим)
Бұл сахих хадисте Алладан басқа құдай жоқтығына, және Мұхаммедтің (с.ғ.с.) Алланың Елшісі екеніне күмән келтірместен Алланың алдына барған құл жұмаққа кіретіні айтылады. Сондықтан да осы кезге дейін еш күмән келтірместен «Алладан басқа құдай жоқ» деген мағынаны қолданып келген барлық мұсылмандар Алланың кеңшілігінен үміттене алатын еді. Енді «бұл мағына мүшіріктер мен адасқандардың мағынасы» деп дәлелдеу арқылы уаххабилер мұсылмандардың жүректеріне күмән салып қойды. Мысалға Шейх Фаузан былай дейді:
«Лә иллаһә илла Ллаһты» бұл сөздердің мағынасын түсінбей жай ғана тілмен айту мақсат емес. Сен «Лә иллаһә илла Ллаһтың» мағынасын білуге тиіссің. Егер сен бұл сөздерді мағынасын түсінбей айтатын болсаң, онда, шын мәнінде, сен олардың нені меңзейтіні жөнінде сенімге ие болмайсың. Әрі сен білімің болмаған нәрсеге қалай сенбексің? Бір нәрсеге нану үшін сен оның мағынасын біліп, сонан соң тіліңмен айтатын нәрсеңе жүрегіңде берік сенім болуы тиіс. Міндетті түрде «Лә иллаһә илла Ллаһтың» (Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқтың) мағынасын оқып үйрену қажет, өйткені, жай ғана тілмен айту ешқандай пайда әкелмейді.(Аш-Шейх ад-Дуктур Салих ибн Фаузан ибн ‘АбдуЛлаh Али Фаузан. Объяснение книги "Толкование слова Единобожия"Шейхуль-Исляма Мухаммада ибн 'Абдуль-Уаhhаба)
Мұнда Шейх «лә иллаһә иллаллаһ» сөзінің мағынасын түсініп айту жөнінде жақсы пікір білдіреді. Оның бұл пікірімен толық келісіп отырған әрбір мұсылман оның бұл арқылы кәлиманы «Алладан басқа құдай жоқ" деген «қате» мағынада емес, міндетті түрде «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген «дұрыс» мағынада түсінуді меңзеп отырғанын білгенде аңтарылып қалатын болады. Өйткені, кәлиманы «жай ғана тілмен айту ешқандай пайда әкелмейтін» болса онда оны қате мағынада түсінудің мүлде пайдасы жоқ болғаны.
Күналар қаншалықты ауыр болса да олар шахада арқылы кешіріледі. («Вероубеждение праведных предшественников. Книга первая: Основы Ислама». Составитель: К. Хусейн.)
Мұнда күналар қаншалықты ауыр болса да олар шахада арқылы кешірілетіні айтылады. Бірақ, әрине оны қай мағынасында айтудың шешуші маңызы бар болып табылады. Өйткені, екі кәлиманың бірі қате, ал қате мағынада айтылған кәлима арқылы күнәлардың кешірілуі мүмкін бе?
Мұндай жағдайда екі мағынаның қайсысын таңдарын білмей дағдарып қалған адамның көкейінің күмәннан арылуы қиын. Ал мұндай күмән оларды жұмақтан айыратын күмән болуы да мүмкін. Өйткені, жоғарыдағы хадисте «кәлимаға күмән келтірместен Алланың алдына барған құл жұмаққа кіреді» делінген.
Үшінші зиян,
«Ибн Омардан (р.а.) Пайғамбардың (с.ғ.с.) былай дегені жеткізіледі: «Адамдар қашан Алладан басқа құдай жоқ, және Мұхаммед Оның Елшісі деп куәлік еткенше, намаз оқып, зекет бергенше олармен соғысуға әмір етілдім. Егер олар мұны орындаса өздерінің мүліктері мен өмірлерін менен қорғайды. Ал олардан есепті тек Алла ғана сұрайтын болады». (Бұхари, Муслим)
Кәлиманы бір мағынада ғана түсінген бұрынғы кезеңдерде мұндай ұстаным ешқандай түсінбестік тудырмайтын еді. Өйткені, «Алладан басқа құдай жоқ» деген әрбір адам өзінің мұсылман екенін білдіріп өзінің мүлкі мен өмірін басқа мұсылмандардан қорғай алатын еді. Енді уаххабилердің «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген жаңа мағынадағы кәлиманы ойлап тауып, оны қолданысқа енгізулері мұсылмандардың өз мүліктері мен өмірлерін бір-бірінен қорғаудың шариғаттық негіздерінен айырады. Өйткені, жоғарыдағы хадисті олар мынадай нұсқада қабылдайды:
Пайғамбар (с.ғ.с.) былай деді: «Маған адамдар қашан Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ деп айтқандарынша олармен соғысу әмір етілді. Егер олар мұны айтса, онда қандары мен мүліктерін менен қорғайды...» (Әл-Бухари 2946, Муслим 20, және басқалар - Әбу Хурейрадан, оған Алла риза болсын.)
Мұндай жағдайда мұсылмандардың кәлиманы «Алладан басқа құдай жоқ» деген мағынада айтуы оның мұсылман екендігінің дәлелі болып табылмайды. Өйткені, мұндай мағынадағы кәлима мүшіріктердің және муғтазилит, ашғарит, матуридит, және шийт тәрізді де адасқандардың кәлимасы болып табылады. Ал тура жолдағы мұсылмандардың «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген дұрыс мағынадағы басқа кәлимасы бар.
Осы «лә иләһә илләЛлаһ» («Аллаһтан басқа құлшылыққа лайықты құдай жоқ») деген кәлиманы оқып-үйреніп, оған иман келтіріп, сол бойынша өмір сүрумен ғана кісі мұсылман болады. (Махмуд Әбдурразик «Раббың кім?» (немесе қабірде қойылатын ең алғашқы сұрақ))
Демек, кәлиманы «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген мағынада қабылдауы арқылы ғана адам мұсылман болады. Ал бұл мағынаны қабылдамаған адам мұсылман болып табылмайды. Ол мұсылман емес демек, оның мүшірік болғаны. Мұндай жағдайда олардың өз мүліктері мен өмірлерін сақтауларына уаххабилер тарапынан еш кепілдік берілмейді. Өйткені, «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген «дұрыс» кәлиманы ұстанатын уаххабилердің ақидасы бойынша мүшіріктердің мүліктерін тартып алып, өздерін өлтірудің еш айыбы жоқ.
Бұл жерде муғтазилит, ашғарит, матуридиттердің ақидаларын ұстанатын адамдар мүшіріктер емес, олар тек адасқан мұсылмандар ғана болып табылады деген уәж айтылар. Бірақ, шын мәнінде қажет болған кезде оларды да мүшіріктерге айналдырып, кәпір қылып көрсете салу еш қиын емес. Мысалға, алысқа бармай-ақ Шейх Фаузанның жоғарыдағы келтірілген мәтініне назар аударалық:
«Ля иляха илля Аллах» деген бар болғаны «Ля ма’буда илля Аллах» (Алладан басқа құдай жоқ) дейтіндерге біз «бұл зор адасу» дейміз. Өйткені, бұлай деу арқылы сен Алладан басқа құлшылық етілетіндердің бәрін де «Алла» сөзінің ішіне кіргізіп жібересің. Бұл көпқұдайшылдардың (мүшіріктердің) ілімі.
Бұл мәтіндегі Шейхтің пікірі бойынша «Алладан басқа құдай жоқ» деу тек қана зор адасу ғана емес, сонымен қатар мүшіріктердің ілімін ұстану да болып табылады. Ал мүшіріктердің ілімін ұстанушылардың мүшіріктер болып табылатынына ешқандай дау жоқ. Олай болса мүшіріктердің ілімін ұстанатын муғтазилит, ашғарит, матуридит тәрізді адасқандарды қажет болған кезде мүшіріктерге айналдырып, кәпір қылып көрсете салу еш қиын емес. Мұндай жағдайда уаххабилер үшін муғтазилит, ашғарит, матуридиттердің де мүліктерін тартып алып, өздерін өлтірудің еш айыбы болмайды.
Төртінші зиян,
Барлық пайғамбарлар адамдарды тап осы шахадаға шақырды. Сондай-ақ біздің пайғамбарымыз Мұхаммед (с.ғ.с.) те Меккеде тұрғанда адамдарды осы ақиқатқа шақырып, осы сөздің маңызын 13 жыл бойына түсіндірді. («Вероубеждение праведных предшественников. Книга первая: Основы Ислама». Составитель: К. Хусейн.)
Бұл уаххабилік еңбектен алынған мәтінде барлық Пайғамбарлар (с.ғ.с.) да, біздің Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.ғ.с.) да адамдарды осы «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген шахадаға шақырған деген мағына меңзеледі. Мұнан өзге де көптеген уаххабилік еңбектерде келтірілетін бұл пікір шын мәнінде Пайғамбарлардың (с.ғ.с.) ауыздарына олар айтпаған мағынаны салып ақиқатты бұрмалау болып табылады. Өйткені, Құранда да, Сүннетте де нақты «Алладан басқа құдай жоқ» деген мағынадағы шахададан басқа шахада жоқ.
Олай болса, аяттар мен хадистерді жаңа нұсқаға сәйкес бұрмалау, және Пайғамбарлар (с.ғ.с.) адамдарды осы кәлимаға шақырған деген пікір Аллаға, және Оның Пайғамбарларына (с.ғ.с.) жала жабу болып табылады. Өйткені, Алланың да, Оның Пайғамбарларының (с.ғ.с.) да уаххабилердің қате кәлималарына қатыстары жоқ.
«...Тауһидті шынайы ұстанып, «Лә илаhә илла Ллаh» сөзінің мағынасын түсіндірген адам жайында (надандар): «мынау мұсылмандарды күпірлікте айыптайды» дейді. Біз (яғни, салафтардың іздерімен жүретіндер) мұсылмандарды күпірлікте айыптайтындармен қатысымыз жоқ! Біз Алла мен Оның Елшісі (с.ғ.с.) айыптаған адамдардан басқа (ешкімді) күпірлікте айыптамаймыз. Шын мәнінде, «Лә илаhә илла Ллаh» талап ететіндерді орындамайтындарды Алла мен Оның Елшісі (с.ғ.с.) күпірлікте айыптады». (Аш-Шейх ад-Дуктур Салих ибн Фаузан ибн ‘АбдуЛлаh Али Фаузан. Объяснение книги "Толкование слова Единобожия"Шейхуль-Исляма Мухаммада ибн 'Абдуль-Уаhhаба)
Бұл мәтіндегі «Лә илаhә илла Ллаh» сөзінің мағынасын түсіндірген адам» кім десек, әрине мұнда оны «Алладан басқа құлшылыққа лайықты құдай жоқ» деген мағынада түсіндіретін уаххаби мұсылман жайында айтылады. Өйткені, келесі сөйлемде «Біз (яғни, салафтардың іздерімен жүретіндер)» делінген.
Ал енді «Лә илаhә илла Ллаh» кәлимасының талаптары қандай екенін білмек болсақ, онда оның басты талаптарының бірі оны «Алладан басқа құлшылыққа лайықты құдай жоқ» деп «дұрыс» түсіну болып табылады. Ал адасқан ашғариттер мен матуридиттер болса кәлиманың бұл талабын орындамайды.
Демек, мұндай «Лә илаhә илла Ллаh» талап ететіндерді орындамайтындарды Алла мен Оның Елшісі (с.ғ.с.) күпірлікте айыптады». Осылайша уаххабилер өздерінің жасанды кәлималарын пайдалана отырып ашғариттер мен матуридиттерді күпірлікте Алла мен Оның Елшісі (с.ғ.с.) айыптайтын етіп шығарады. Бұл шын мәнінде Алла мен Оның Елшісі (с.ғ.с.) айтпағандарды Олардың ауыздарына салып, Оларға жала жабу болып табылады.
Уаххаби мұсылмандар кәлиманы «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деп түсіну дұрыс, демек ол рұқсат етілген, ал «Алладан басқа құдай жоқ» деп түсіну қате, демек, ол тиым салынған деп үкім беруде. Бұл шын мәнінде олардың нақты дәлелдерден көрі өз ойларына сүйеніп, тілдерімен сипаттаған адасушылықтары болып табылады.
«Тілдеріңнің “бұл – рұқсат етілген, бұл – тыйым салынған” деп өтірік сипаттағанын айтпаңдар! Аллаға өтірік жала жапқан боласыңдар. Шын мәнінде, Аллаға өтірік жала жапқандар құтылмайды». Құран Кәрім. Нахыл 16:116
Олай болса кәлиманың бидғат мағынасын қабылдайтын әрбір мұсылман Алла мен Пайғамбарларға (с.ғ.с.) жала жабу, Алла мен Пайғамбарлардың (с.ғ.с.) ауыздарына Олар айтпаған сөзді салу күнәсіне ортақтасып өзіне зиян табатын болады.
Бесінші зиян, Пайғамбарлардың (с.ғ.с.) барлығы «Алладан басқа құлшылыққа лайық құдай жоқ» деген кәлиманы ұстанып, адамдарды сол кәлимаға шақырды деген пікір шын мәнінде кәлиманы «Алладан басқа құдай жоқ» деген мағынада ұстанған бүткіл мұсылмандарды Пайғамбарлардан (с.ғ.с.) бөліп тастау болып табылады. Бұл дегеніміз олардың Исламға сіңірген бар еңбектерін жоққа шығарып, оларды Исламның тарихынан мүлде өшіріп тастау әрекеті болып табылады.
Бірақ, кім қалай десе де Исламның тарихын кәлиманы «Алладан басқа құдай жоқ» деген мағынада ұстанып, осы кәлимаға шақырған адамдардың жасағаны ақиқат. Исламда басқа тарих жоқ. Олай болса, бұл мағынаны мүшіріктер мен адасқандардың мағынасы етіп көрсетудің астарында Исламның тарихын мүшіріктер мен адасқандардың тарихы етіп көрсету жатыр. Бұл айналып келгенде жалпы Исламды жоққа шығару әрекеті болып табылады.
17. Қортынды сөз
Осы кезге дейін мұсылмандардың араларында қаншалықты келіспеушіліктер орын алып жатса да, оларды ортақ кәлима біріктіріп келді. Енді кінәратшыл уаххаби мұсылмандардың кесірінен кәлима өзінің осы бір біріктірушілік қасиетінен айырылатын түрі бар. Ол өзінің біріктірушілік қасиетінен айырылып қана қоймай енді мұсылмандардың араларының ашылып, үмметтің онан әрі жіктеле түсуіне жаңа қарқын беретін қауіпті сипатқа да ие бола бастады.
Өйткені, уаххаби шейхтер кәлимаға жаңа, «бірден-бір дұрыс» мағына таңып, оны Құран мен Сүннет арқылы «жеткілікті түрде дәлелдеп», қолданысқа енгізіп жіберді. Соның нәтижесінде осы кезге дейінгі мұсылмандардың «адасқандықтары» анықталып келген онсыз да толып жатқан белгілер аз болғандай енді адасқандық кәлимаға қарап та анықталатын болады. Бұл, шын мәнінде, уаххаби мұсылмандардың Исламды іштен ірітуге қосып жатқан өлшеусіз үлесі болып табылады.
Жалпы, «Ислам тарихында калиманы «Алладан басқа құдай жоқ» деген мағынадан басқа мағынада тәпсірлеу орын алған ба, егер орын алған болса мұндай әрекеттер кімдердің тарапынан жасалған?» деген сауалдың кімді болса да қызықтырары сөзсіз. Мұндай кәлиманы тәпсірлеу әрекеттеріне қатысты Шейх Фаузанның жасаған талдауы бар. Соған шолу жасап көрелік.
1). Шейхтің пікірі бойынша кәлиманы тәпсірлеу әрекеттердің бірі «лә илаһа илла Аллаһ» кәлимасын «Алла болып табылмайтын құлшылық объектісі жоқ» деген мағынада тәпсірлеген Ибн Араби тарапынан жасалған. Оның бұл тәпсіріне жоғарыда аз-кем тоқталып өттік. Оған қатысты пікір айтар болсақ, негізінде, Ибн Араби кәлиманы түсіндіру барысында Ислам ақидасының шеңберінен шығып кеткен, сол себепті де оны Исламға тән пікір ретінде қабылдау қиын.
2). Мұнан өзге кәлиманы тәпсірлеудің нақты көрінісі Шейх Фаузанның пікірі бойынша ғұлама-философтардың (мутаккалимдердің) тарапынан орын алған. Бұл жайында Шейх былай дейді:
Мутаккалимдер «лә илаһа илла Аллаһ» - Алладан басқа жаратуға, болмыс пен жаратылыс істерін басқаруға қабілетті жоқ дейді. Алладан басқа жаратуға қабілетті жоқ, Алладан басқа тірілтетін де өлтіретін де жоқ, Алладан басқа ризық беруші жоқ дейтін (Пайғамбардың с.ғ.с. уақытындағы) мүшіріктердің дінімен сәйкесетіндіктен де бұл да дұрыс емес болып табылады. Бұл тауһид әр-рубубия ( ал мұны ғана мойындау мұсылман болу үшін жеткіліксіз). (Аш-Шейх ад-Дуктур Салих ибн Фаузан ибн ‘АбдуЛлаh Али Фаузан. Объяснение книги "Толкование слова Единобожия"Шейхуль-Исляма Мухаммада ибн 'Абдуль-Уаhhаба)
Бұл жерде мутаккалимдердің тәпсірі ретінде «Алладан басқа құдай жоқ» деген мағына меңзеліп отырғаны анық. Бұл мағынаның ауқымы тек тауһид әр-рубубиямен ғана шектелмейтінін, мұның шынайы тауһидты беретін бірден-бір дұрыс мағына екені жөнінде осы мақала жазылып, бұл мақаланың өне бойында дәлелдер келтірілумен болды.
Шын мәнінде, бұл мағына Шейх Фаузан айтатындай кәлиманың ғұлама-философтарға, яғни мутаккалимдерге тән тәпсірі емес. Бұл Құран мен Сүннетте көрініс тапқан «лә илаһа илла Аллаһ» кәлимасының бірден бір тура мағынасы. Сондықтан да ол көп тәпсірлерінің бірі емес, шынайы түпнұсқа мағына болып табылады.
3). Шейх кәлиманы тәпсірлеушілердің қатарында джаһмиттер мен муғтазилитерді де атайды. Бірақ олардың нұсқасын келтірмей тек олардың Алланың есімдері мен сипаттарын жоққа шығаратындықтарын, олардың Аллаға есім мен сипат таңатындарды мүшірік санайтындарын, және олардың Таухиді – Алланың есімдері мен сипаттарын жоққа шығару екендігіне тоқталып өтеді. Бұл жерде кәлиманың нақты тәпсірі көрсетілмегендіктен бұл пікірдің кәлимаға қатысы жоқ болып табылады.
4). Шейх Фаузан кәлиманы тәпсірлеушілердің қатарында қазіргі хизбиттер мен ихуандарда да атайды. Олардың тәпсірлері бойынша «лә илаһа илла Аллаһ» сөзі «Алланың үкімінен басқа үкім ету жоқ» деген мағынаны береді.
5). «Лә илаһа илла Аллаһ» сөзінің әһли сунна ұстанатын соңғы, әрі дұрыс тәпсірі ретінде Шейх Фаузан уаххабилік тәпсірді көрсетеді:
«Лә илаһә иллаллаһ» сөзінің мағынасы – Алладан басқа құлшылыққа лайық ешкім жоқ», өйткені құлшылық объектілері мен тәңіртұтушылық көп, бірақ ақиқат, әрі бұған лайық – Бір Алла. Ал Одан өзге біреулерге құлшылық ету – жалған...»
Бұл жерде Шейхтің әһли сунна, яғни, сүннетпен жүретін жамағат ретінде уаххаби мұсылмандарды ғана атап отырғанын ескеру қажет. Сол себепті де мұндағы уаххабилік нұсқа әһли суннаның кәлимасы ретінде көрсетілуде. Жалпы, уаххабилердің ұстанымдары бойынша сүннетпен жүрмейді делінетін төрт мазхаб әһли сунна (яғни, сүннетпен жүретін) жамағат ретінде саналмайды.
Сонымен Шейх Фаузан «Лә илаһа илла Аллаһ» кәлимасының бес нұсқасы келтіреді. Енді осы бес нұсқаны сұрыптасақ оның ішіндегі бірінші, және үшінші нұсқаларды есептен шығарған жөн деп ойлаймын. Өйткені, бірінші болып келетін Ибн Арабидің тәпсірі Исламға тән ақиданың аясынан мүлдем шығып кеткен нұсқа болып табылады. Сондықтан оны Исламға қатысы жоқ нұсқа ретінде есепке алудың қажеті жоқ деп есептеймін. Ал үшінші джаһмиттер мен муғтазилитердің кәлимасының нақты тәпсірі көрсетілмеген, демек үшінші болып келетін нұсқа мүлде жоқ болып табылады.
Енді қалған үш нұсқаға сұрыптау жасасақ екінші нұсқа ашғари мен матуриди ақидасын ұстанатын төрт мазхабтың қолданысындағы шынайы тауһидке негізделген, Құран мен Сүннетте көрініс тапқан кәлима болып табылады. Ал төртінші, және бесінші нұсқалар болса уаххаби мұсылмандарға тән нұсқалар болып табылады. Өйткені, қанша жерден бір-бірінен іргелерін аулақ салуға тырысса да бұлардың бір кездегі біртұтас уаххаби жамағатынан тараған, өздерін сәлафи деген ортақ атаумен атайтын топтар екені белгілі.
Осылайша ықшамдала келе кәлимаға қатысты мәселеде екі топ іріктеліп шықты. Олардың бірі Исламның бастауынан бері қолданыста келе жатқан кәлиманың «Алладан басқа құдай жоқ» деген шынай мағынасын ұстанатын әһли сунна төрт мазхаб та, екіншісі кәлиманы өздерінше тәпсірлей отырып оның жасанды мағыналарын қалыптастырып алған уаххаби-сәлафи топтары.
Егер Шейх Фаузанның біліктілігіне сенім артатын болсақ Ислам тарихында мұсылмандық ақида аясынан шығып кеткен Ибн Арабиді есепке алмағанда уаххаби-сәлафи топтарынан өзге ешқандай мұсылман топтары кәлиманы өздерінше тәпсірлеуге әрекет жасамаған екен. Тек Исламның тазалығы үшін күресіп жүрген уаххабилер тарапынан ғана жаңа мағынадағы кәлималар ойлап табылып, сәтті түрде іске қосылуда.
Осы істері арқылы олар өзгелерге Исламды қалай жемісті түрде ірітудің жаңа жолын нұсқап, бастама көрсетіп беруде десе де болады. Енді олардың ізімен кәлимаға «ауыз салушылар» көбейіп, түрлі «дұрыс» кәлималар іске қосылып, оларды берік ұстанушы «турашыл» топтардың көбеюін күтуге болады.
Осы уақытқа дейін Ислам тарихында «тура жолды ұстанатын» небір адасқан топтар болды. Бірақ, олардың ешқайсысы да қаншалықты адасып жатса да кәлимаға тиіспеген екен. Енді сол адасқан топтардың ешқайсысы да қолға алмаған кәлиманы өзгерту қадамы өздерін тек сүннетпен ғана жүретін, діннің тазалығы үшін күресіп жүрген ең турашыл мұсылмандар санайтын уаххабилер тарапынан жасалып отыр. Сонда олардың осы кезге дейін көрініс берген адасқан топтардың бәрінен де асып түскені ме деген сауал туады?
Осы уақытқа дейін Ислам тарихында «тура жолды ұстанатын» небір адасқан топтар болды. Бірақ, олардың ешқайсысы да қаншалықты адасып жатса да кәлимаға тиіспеген екен. Енді сол адасқан топтардың ешқайсысы да қолға алмаған кәлиманы өзгерту қадамы өздерін тек сүннетпен ғана жүретін, діннің тазалығы үшін күресіп жүрген ең турашыл мұсылмандар санайтын уаххабилер тарапынан жасалып отыр. Сонда олардың осы кезге дейін көрініс берген адасқан топтардың бәрінен де асып түскені ме деген сауал туады?
Комментариев нет:
Отправить комментарий